Жоспар Жемқорлық денегіміз не? «ЖЕМҚОРЛЫҚ» түсінігінің теориялық әдістемелік негізі Қазақстандық қоғамның әлеуметтік-экономикалық қатынастарының жетілуі шорты негізіндегі жомқорлыққа қарсы тұру Жемқорлық құлықтарының писихологиялық ерекшеліктері Қорытынды

«Жемқорлық» түсінігінің теориялық- әдістемелік негіздері «Жемқорлық» түсінігінің теориялық- әдістемелік негіздері

Жемқорлық – көп қырлы, күрделі құбылыс. Оның тараллына, дамуына көптеген себе птер (детерминанта) бар және олар мемлекет пен қоғам өмірінің әр саласына қатысты. Детерминант латынтілінен аударғанда «анықтаушы» немсе «себе покер» деп аударылады. Қылмыстылықпен күресу тиімді болу үшін ең алдымен сол қылмысты туғызатын, соған себе покер болатын себе птерді анықтау керек. Жалпы алғанда көптеген заң және арнаулы әдебиеттерде сыбайлас жомқорлықтың себе птері ретінде калесі жағдайлар аталлоды: 1. тиімді сыбайлас жомқорлыққа қарсы заң актілерінің болмауы немсе олардың тиімсіздігі; 2. Сыбайлас жомқорлықпен күресте құқық қорғау органдардың қызметінің тиімсіздігі; 3. Халықтың құқықтық санасының төмен болуы, ал ол төмен бокса сыбайлас жомқорлықтың өсіп өркендеуіне жол береді.

ТМД соның ішінде Қазақстенда сыбайлас жомқорлыққа әкалетін калесі себе птер бар: 1. Сыбайлас жомқорлығының кадрлық базасы реттеушілік шенеуніктер санының өсуі; 2. Көлеңкелі экономиканың кең дамуы және соның нәтижесінде заңсыз үлкен панда көру; 3. Шенеуніктер аппараты мен бизнес құрылымдары арасындағы кадрлық алмасуының көбеюі; 4. Белгілі бір іс - әрекетке рұқсат етумен байланысты мемлекеттік қызмет сферасының үлкен болуы. 5. Бюрократиялық процедураларының күрделілігі; Басқа демократиялық олдермен салыстырғанда бюрократиялық аппараттың үлкен мүмкіншіліктерінің болуы, яғни мемлекеттің басқа сфераға қол сұғу мүмкіншіліктерінің көп болуы. Қоғамдағы әлеуметтік дифференциацияның, яғни әлеуметтік теңсіздіктің болуы (байлар мен кедейлер арасындағы әлеуметтік алшақтығының ұлғаюы) және т.б Елімізде сыбайлас жомқорлықпен күрес туралы 1991 жылдан сайта баста ты. Сол жылдың наурыз айында Қазақстан Республикасы Президентінің «Қылмыстың ұйыдасқан түрлері және сыбайлас жомқорлыққа қарсы күресті күшейту туралы» Жарлығы шықты.

Бірақ, аталған құжатта сыбайлас жомқорлықтың ресми анықтамасы берілмеді. Сол құжаттан кейін бірнеше жылдар бойында сыбайлас жомқорлықпен күресті оны нақты анықтаусыз жүргізіп келдік. Тек 1998 жилы 2-ші шілдеде ТМД мемлекеттерінің арасында алғашқылардың бірі болып «Сыбайлас жомқорлықпен күрес туралы» Қазақстан Республикасының Заңы қабылданды және ххонда осы құбылыстың анықтамасы берілді. Заңға сәйкес мемлекеттiк мiндеттердi атқаратын адамдардың, сххондай-ақ соларға теңестiрiлген адамдардың лауазымдық өкiлеттiгiн және соған байланысты мүмкiндiктерiн пандалана отырып не мүлiктiк панда алу үшiн олардың өз өкiлеттiктерiн өзгеше пандалануы, жеке өзi немсе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүлiктiк игiлiктер мен артықшылықтар аллы, сол сияқты бұл адамдарға жеке және заңды тұлғалардың аталған игiлiктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруi арқылы оларды сатып аллы сыбайлас жомқорлық деп ұсынылады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев этап өткендей: «Сыбайлас жомқорлық – бұл ғаламдық мәселе, одна әлемнің бірде-бір мемлекеті, бірде-бір саяси жүйе, бірде-бір саяси тәртіп қорғалған емс». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев этап өткендей: «Сыбайлас жомқорлық – бұл ғаламдық мәселе, одна әлемнің бірде-бір мемлекеті, бірде-бір саяси жүйе, бірде-бір саяси тәртіп қорғалған емс». А.Н. Ағыбаевтың пікірінше: «Сыбайлас жомқорлық - бұл кез- келген лауазымды тұлғаның өзіне және тағы басқаларға заңсыз жолмен панда әкелу мақсатында жасаған қылмысы. А.Н. Ағыбаевтың пікірінше: «Сыбайлас жомқорлық - бұл кез- келген лауазымды тұлғаның өзіне және тағы басқаларға заңсыз жолмен панда әкелу мақсатында жасаған қылмысы. Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдай кале, мынадай қорытынды жасауға болады: Жоғарыда келтірілген анықтамаларды талдай кале, мынадай қорытынды жасауға болады: - сыбайлас жомқорлық құбылысының өзіне тән белгілері бар; - сыбайлас жомқорлық - бұл, ең алдымен, әлеуметтік құбылыс; - халықаралық құжаттарда жомқорлықтың нақты анықтамасы жоқ; - әрбір мемлекет қазіргі құқықтық дәстүрлер негізінде өздерінің жомқорлыққа қарсы құралдар жиынтығын анықтайды; - жомқорлық ұғымы қазіргі қоғамдағы жомқорлықтың құқықтық анықтамасына негізделмеген.

Сыбайлас жомқорлықтың даму тарихы ежелгі кезеңнен бастау аллоды. Атақты француз философы Шарль Луи Монтескье: «Көптеген ғасырлар тәжірибесі көрсеткендей, қолында билігі бар адам, қылмыс жасауға бейім тұрады және де тиісті шоке жетпейінше, сол бағытта әрекет жасай береді», - деп айтқан. Қарт тарих шумерлар мен семиттер дәуірінде де мемлекеттік қызмет жүйесіндегі сыбайлас жомқорлық денденегін сайтады. Мысалы, Лагаш Патшасы (Ирак жерінде іргесі қаланған ежелгі мемлекет) Урукагина шенеуіктер мен судьялардың жомқорлыққа салынуын айыптаған ең алғашқы патша болып саналлоды. Ол лауазымды тұлғалардың қызметтерін теріс пандалануын сынап отырған. Патша әкімшілігі жанындағы храм қызметкерлерінің халықты дінмен қорқытып, пара талап етуін тоқтатқан. Салт-дәстүрді железу етіп, рәсімдер үшін жиналатын төлемдерді азайту мақсатында мемлекеттік басқаруға өзгерістер енгізген.

Сыбайлас жомқорлық және онымен күрес сонату ежелгі заманда панда болған. Сазға жазылған сына жазудың арқасында қазіргі уақытқа дейін жеткен тарихи мәліметтерге сәйкес, сыбайлас жомқорлықпен күресуші боп танылған бірінші билеуші б.з.д жылда өмір сүрген шумерлік билеуші болған. Ол жомқорлық үшін өте қатал жара енгізген. Өкінішке орай, тақтайшаларда, оның оң нәтижеге жеткен жетпегені туралы айтылмаған. Жемқорлықты айыптау көптеген діни кітаптарда кездеседі, бірінші кезекте Құран мен Библияда. Ал б.з.д. IV ғасырда Индияда «Арташастра» трактаты жазылған болатын, ххонда жомқорлықтың түрлері мен онымен күресу тәсілдері талқыланған. Қоғамның дамуына және кітапбаспаның панда болуына қарай ол туралы жиірек және көбірек жазылатын балды жилы қабылданған АҚШ Конституциясына сәйкес сыбайлас жомқорлық президентке сенімсіздік жариялануға себеп болатын екі қылмыстың бірі болып табылады.

Тарихқа сыбайлас жомқорлықпен сәтті күрестердің көптеген мысалдары мәлім. Міне солардың тек біреуі ғана. Франция, XVIII ғасырдың аяғы. Якобиндік диктатура қазасынан кейін билікті мемлекет тарихындағы ең сыбайластық тәртіп Директория жаулап алды. Директория басқарған жылдары Франция құлдырады. Кейін билікке бірінші консул болып сыбайлас жомқорлықпен батыр күрес бастаған Наполеон келді. Бұл күрес қатігездікке емс, жараның бұлтартпастығына сүйенген. Бірнеше ай ішінде Наполеон кермет жетістіктерге жетті, сонымен қатар Директория кезінде ұрланған ақшаларды қазынаға қсайтарды. Қазіргі уақытта ең танымал болып сингапурлық сыбайлас жомқорлыққа қарсы күрес моделі танылады. Тәуелсіздік алған сәтінде 1965 жилы Сингапур сыбайлас жомқорлығы ең жоғарғы көрсеткішті ел болған: шенеуіктерге парасыз бір шешімді де рұқсат та берілмейтін.

Қ аза қ стенда ғ ы жом қ орлы қ Қазақстан әлі сыбайласқан жомқорлық деңгейі өте жоғары елдер қатарында. Бұл әлем елдеріндегі сыбайласқан жомқорлық деңгейін анықтайтын Transparency Іnternatіonalұйымының 2008 жылғы қорытынды есебінде көрсетілген. ҚазақстанTransparency Іnternatіonal Қазақстан 2008 жылғы рейтинг бойынша 151-орыннан 145-орынға шықты (Бұрынғы кеңес елдері арасынан парақорлықтан тазалығы жағынан Грузия (67- орын), Армения (108) мен Украина (134) ғана Қазақстанның алдында тұр).парақорлықтан Қазақстенда зерттеулер 1999 жылдан бастап жүргізіле баста ты. Егер сол кездегі елдегі сыбайласқан жомқорлық деңгейін (кестені қараңыз) алсаңыз, 2008 жылғы көрсеткіштен айырмашылығы аз. Қазақстенда сәл ілгерілеу болғанымен, индекс (2,2-2,8 балл) әлі төмен. Сыбайласқан жомқорлықтан арылған мемлекетте индекс 10 балды көрсетеді. Сол себептен, Қазақстан ең құрығанда 5 балл алуға ұмтылуы керек. Ал индексі 3 балға дейінгі кез келген елде сыбайласқан жомқорлық деңгейі өте жоғары болып есептеледі.

Қазаққа жомқорлық қайдан келіп, қалай қалыптасты… Жыл сайын түрлі елдердің мемлекеттік секторындағы сыбайлас жомқорлықтың деңгейін зерттеп жариялайтын Халықаралық Transparency International ұйымының мәліметі бойынша, 2014 жилы Қазақстан коррупцияның деңгейі жөнінен 175 елдің арасында 126-шы орынды иеленді (2013 жилы – 140-шы орын). «Коррупцияға төзімділік индексі» деп аталатын бұл косте де 50-ші орыннан төмен орналасқан елдегі сыбайлас жомқорлық алаңдатарлық жағдайда денег сөз. «Коррупцияға төзімділік индексі тізімінің соңында тұрған елдер өз халқының игілігі үшін коррупцияға қарсы шұғыл шаралар қабылдауы қажет» деп да был қағады осы ұйым басқармасының төрағасы Хосе Угос.

Тамыры жұлынған арам шөп қана өсуін тоқтатады. Қазақ еліндегі сыбайлас жомқор­лықтың тарихи-әлеуметтік себе птерінің бір ұшы патшалық Ресейдің әкімшілік жүйесінде жатыр. Жалпы, тарихта отар болған мемлекеттер көп. Боднадыққа ұшырап, табиғи байлығынан, қазынасынан айрылған елдер аз емс. Бірақ, соның ішінде, ең ауры – рухани дүниесінен, болмысынан, ділінен, өзегінен айрылу. Ал, ресейлік қоғамда парақорлықтың панда болуы XVII-XVIII ғасырларда орныққан шенеуніктер қызметімен тығыз байланысты. Ресей патшалығы тұсында парақорлық барлық дәрежедегі шенеуніктердің жасырын табыс көзіне айналып, мемлекеттік лауазымға ие болу жеке адамның байлыққа қол жеткізуінің бірден бір жолы денег көзқарас оранды. Міне, осындай күштеп отырықшыландыру, күштеп ұжымдастыру саясаты қазақтың дәстүрлі өмір салтын өзгертумен бірге ең құнды қасиеттерінен айырды. Әсіресе, қолдан ұйымдастырылған ашаршылық бүкіл халықты есеңгіретіп кетті.

Осылайша, патшалық биліктен отарлаудың эстафета сын қабылдап алған большевик тер қазақтарды ұлтсыздандыру процесінде көзденег нәтижесіне жетіп жығылды. Өкінішке орай, тәуелсіздік алысымен елімізде отарсыздану процесі қолға алынбады, жекалеген талпыныс­тар болмаса, жаппай рухани-мәдени жаңғыру, отарлық, құлдық психологиядан арылудың арнайы технологиялары жүргізілмеуі себепті біз көп мүмкіндіктен айрылып қалдық. Ендігі қауіп – жастардың да соған бейімделуі. Сыбайлас жомқорлық өсіп кале жатқан жастардың жолын кеседі немсе олар да бұл құбылысқа төзімділік танытып, жомқор ағаларының жолын жалғастыруы әбден мүмкін. Қазірдің өзінде елдегі жомқорлықтың ахуалы мектеп оқушысына дейін мәлім. сыбайлас жомқорлықты жою мемлекеттің болашағы үшін, мемлекет құраушы ұлттың – қазақтың өзі үшін керек. Осылайша, патшалық биліктен отарлаудың эстафета сын қабылдап алған большевик тер қазақтарды ұлтсыздандыру процесінде көзденег нәтижесіне жетіп жығылды. Өкінішке орай, тәуелсіздік алысымен елімізде отарсыздану процесі қолға алынбады, жекалеген талпыныс­тар болмаса, жаппай рухани-мәдени жаңғыру, отарлық, құлдық психологиядан арылудың арнайы технологиялары жүргізілмеуі себепті біз көп мүмкіндіктен айрылып қалдық. Ендігі қауіп – жастардың да соған бейімделуі. Сыбайлас жомқорлық өсіп кале жатқан жастардың жолын кеседі немсе олар да бұл құбылысқа төзімділік танытып, жомқор ағаларының жолын жалғастыруы әбден мүмкін. Қазірдің өзінде елдегі жомқорлықтың ахуалы мектеп оқушысына дейін мәлім. сыбайлас жомқорлықты жою мемлекеттің болашағы үшін, мемлекет құраушы ұлттың – қазақтың өзі үшін керек.

Адамның тәні туғаннан бастап қартайғанға дейін ұдайы өзгереді, сол сияқты мінез-құлық та ешуақытта қандай да бір тиянақты деңгейге жетіп тоқтамайды. Мінез-құлық пен тән дамуы өзара тығыз байланысты және олардың кейбір кезеңдері біріне-бірі едәуір сәйкес каледі. Сондықтан, адамның мінез-құлқына табиғат пен орта бірлесіп ықпал етеді – адамның қандай да бір әрекетке бейімділігі қанында бар бокса, ол ортаның әсерінен не артады, не кемиді денег ұғым орынды, – деп есептейміз. Яғни, адам дамуының күрделі де сан қилы процесінде биологиялық және әлеуметтік факторлар араласады, ой мен сезім айқасады, ішкі сенім мен сыртқы ықпал бірігеді. Бұл процестің ағымына қоршаған ортаның әсері зор, сонымен қатар оның әр адам үшін өзіндік сипаты бар. Осы арқылы даму процесі жүзеге асырылады. Ал, адамның дамуы (биологиялық және әлеуметтік) – әлеуметтік ортада да, адамның өз басында да бар көптеген факторлар әсер ететін күрделі, ұзақ және қайшылықты процесс. Адам дамуының көрсеткіші ретінде санадағы, мінез-құлықтағы, қызметтегі, оның қоршаған әлемге көзқарасындағы сапалық өзгерістерді – даму, ал өнеге, рух өзгерісін – адамның қалыптасуы деп атауға болатындығын көрсетті.

Криминологиялық ғылым да адамның өмiр бойы басынан кешiретiн өзгерістерін, биологиялық, психологиялық, әлеуметтік, тарихи және эволюциялық факторлардың жиынтықтарынан туындаған ықпалының нәтижесі және сол ықпалдар нығайған кезде ғана байланыс арта түседі – деп санайды. Мысалы, криминологиядағы биологиялық тұжырымдама бойынша адамның қылмыстық мінез-құлқының тетігінде биологиялық қасиеттер мынадай түрде көрініс тапты: а) қылмыскердің шыққан тегіне, содна барып өзіне, оның табиғи қасиетіне әсер етеді; ә) қылмыскердің жан-тәнінің, яғни бойға біткен қасиетінің дамуын анықтайды; б)қылмыс жасап жатқан кезде тұлғаға әсер етеді; в) тәрбие табиғи даму процесін тек ғана тездетеді, не баяулатады. Оған әлеуметтік факторлар әсер етеді. Мысалы, 1)адам өмірге биологиялық тұлға болып каледі, содна кейін өз ортасының, 2)төңірегіндегі өзі қатысатын топтардың әсерінен біртіндеп әлеуметтенеді; 3)2) орта – адамның қалыптасуының басты факторы; 4)3) тәрбие орта ықпалының сипатына түзету енгізуге тиіс; 5)4) даму деңгейі неғұрлым төмен бокса, адамның биологиялық кейпі 6)соғұрлым айқын көрінеді. Бірақ, «шыққан тектің жамандығы», физиологиялық 7)немсе психикалық ауытқулар, қылмыстылықтың дамуында шешуші рөл атқармайды, себебі қоғамда адамды әлеуметтік құбылыстар өзгертеді, ал көрсетілген факторлар адам өмірінің әлеуметтік негіздерінің туындысы ғана болады.

Қ орытынды Жем қ орлы қ – мемлекетті ң, қ о ғ амны ң дамуына тежеу болатын, болаша ғ ына кесірін тигізетін індет. Оны ң тамырына т ү бегейлі балта шаппайынша, мемлекетте т ұ ра қ ты ө су- ө ркендеу болмайды. Сыбайлас жом қ орлы қ, б ұ л – мемлекетпен бірге панда болатын ауру. Д ү ниеж ү зі елдері сыбайлас жом қ орлы қ пен ә рт ү рлі де ң гейде, т ү рлі шаралар қ олдану ар қ ылы к ү ресіп каледі. ХVІІІ ғ асырды ң ая ғ ынан бастап Батыста қ о ғ амны ң сыбайлас жом қ орлы ққ а қ атысты қ арсылы қ бетб ұ рысы басталды.