1867 – 1868 жилдардағы Қазақстандағы реформалар

ХІХ ғасырдың 60 жилдары қазақтарды басқару жүйесін өзгерту үшін стас-хатшы И.И.Бутков басқарған комиссия құрылды. Қазақ даласын 2 облысқа бөлу жоспарланды: Батыс облысы, орталығы – Торғай Шығыс облысы, орталығы – Сергиополь немесе Қарқаралы. Комиссия ұсынысы Орынбор генерал-губернаторы А.П.Безакқа тапсырылды жилдың 29 қыркүйегінде А.П.Безак Орынбор қазақтарының облыстық басқармасына қажетті мәліметтер жинастыруды тапсырды жилы А.П.Безактың отставкаға шығуына байланысты оның орнына жаңа губернатор Н.А.Крыжановский тағайындаллоды. И.И.Бутков комиссия сының пікірлері мен ұсыныстары қабылданбады.

1865 жилы Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі Гирс басқарған Дала комиссиясы құрылды. Оның құрамына Бас штаб тан – полковник Ф.К.Гейнс, Орынбор өлкесінен полковник К.К.Гутковский, Батыс Сібір генерал-губернаторлығынан капитан А.П.Проценко енді.

1865 жилы 5 маусымда ІІ Александр бұйрығымен қазақ жерін зерттеу сұрақтары дайындаллоды: өзіндік ауыртпалықтар, жерді иелену түрлері, сот ісі, ағарту ісі, салық, діни мәселе т.б.

Әкімшілік басқару жүйесін құру ісіне ғалым Шоқан Уәлиханов өз пікірлерін ұсынды: Халықтың өзін-өзі басқаруы негізінде қайта құру. Әлеуметтік-экономикалық жаңалықтар енгізу. Алайда Ш.Уәлиханов ұсыныстары қабылданбай, комиссия мүшелері феодалдармен (ірі бай Мұса Шорманұлы, билеуші сұлтан Шыңғыс Уәлиханұлы, Орынбор өлкесінде билеуші аға сұлтан Сейдәліұлынан, тағы басқа ауқатты ақсүйектерден) ақылдасып, мәліметтерді солардан жинады.

1867 жилғы 11 шілдеде Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы уақытша Ереже бекітілді жилғы 21 қазанда Орынбор және Батыс Сібір генерал- губернаторлығындағы Дала облыстарын басқару туралы уақытша Ереже бекітілді ж.ж. реформа Ресейде басыбайлық құқығының жойылуымен тұстас келді.

Әкімшілік басқару құрылымы жилдардағы реформа 3 генерал-губернаторлық Батыс Сібір генерал-Орынбор генерал-Түркістан генерал- губернаторлығыгубернаторлығыгубернаторлығы (Омбы) (Орынбор)(Ташкент) Ақмола СемейОрынбор Торғай Жетісу Сырдария 1868 жил 1867 жил 21 қазан 11 шілде Омбы БаянауылОрал Елек Сергиополь Түркістан Көкшетау ЗайсанАтырау ҚостанайҚапал Шымкент ПетропавлКөкпектіКалмыков Ырғыз Верный Әулиеата Сарысу Қарқаралы Жем Торғай Ыстықкөл Ташкент Павлодар(Темір)Тоқмақ Қазалы Өскемен Перовск Ходжент Жизак

Реформа бойынша 5 сатылы басқару енгізілді: 1. Ауыл – ауыл старшины (100–200 шаңырақ); 2. Болыс – болыс сұлтаны (1000–2000 шаңырақ); 3. Уезд – аға сұлтан; 4. Облыс – әскери-губернатор; 5. Генерал-губернаторлық – генерал-губернатор басқарды

Уездік басқару Полиция, әскери бөлімдер, уездегі мекемелер, бекіністер уезд бастығына бағынды. Уезд бастықтарының қолына әкімшілік және полицейлік билік шоғырландырылды. Уезд бастықтарын әскери губернаторлардың ұсынуы бойынша генерал-губернатора тағайындады. Генерал-губернаторлар тағайындап отырған уезд бастықтарына көмекші екі кісінің біреуі жергілікті халық өкілдерінен алынды.

Аймақтық басқару Генерал-губернатор барлық әскери және азаматтық билікті өз қолына аллоды Реформа бойынша 1870 жилы Маңғыстау приставтығы Кавказ әскери округіне, кейін Закаспий облысына енгізілді жилы Бөкей хандығы Астрахань губерния сына бағындырылды. Түркістан генерал-губернаторлығына Қытай, Иранмен дипломатиялық келіссөз жүргізуге рұқсат берілді.

Әкімшілік міндеттер Әскери-губернатор жанында іс жүргізумен айналысатын облыстық басқармалар ұйымдастырылып, оны вице- губернатор қадағалады. Басқарма 3 бөлімнен тұрды: шаруашылық, сот, жарлықты іске асыру. Шыңғыстың тұқымдары сұлтандар өмірлік зейнетақымен қамтамасыз етіліп, салықтардан босатылды. Сырдарияда басқару билігі ақсақалдарға берілді. Обылстық әскери губернатор бекіткен ақсақалдар үш жилға сайтланды. Ақсақалдарға қоладан құйылған арнайы белгі және мөр тапсырылды.

Ірі ақсүйектерден іріктеп алынатын болыс және ауылнайлар патша үкіметінің тірегі балды. Реформаның түйінді жері - әскери және азаматтық биліктің генерал-губернатор қолында шоғырлануы.

Сот ісін басқару құрылымы Әскери-сот комиссия лары (жоғарғы соты) уездік соттар (облыстық соты) белер мен қазылар соты (аудандық соты) Сот мекемелері патша үкіметінің отаршылдық саясатын жүргізу құралы балды. Сырдария облысында қазылар соты сақталғанымен, әскери-уездік соттардың рөлі босым балды. Әскери-губернаторлар бекіткен белер мен қазылар соты отаршылдық сот жүйесінің төменгі букины. Сот ісіндегі басты өзгеріс – ескі шариғаттық салттардың шектелуі. Әрбір болыста төрттен сегізге дейін белер сайтланды.

Салық реформасы Шаңырақ салығы 1 сомнан 3 сомға дейін өсірілді. Земство салығын (жер салығы) қосқанда 3 сом 50 тиынға көтерілді. Салықтан босатылды, өмірлік зейнетақы берілді: Шыңғыс хан ұрпақтарына.

Реформа нәтижесі, салдары Өлкенің табиғи байлықтарын игеруге қолайлы жағдайлар қалыптасты Феодаллодық-патриархаллодық қатынасты әлсіреткен капиталистік құбылыстар ене баста ты. Таптық жіктелу салдарынан жатақтар қалыптаса баста ты (кедейленген қазақтардың өндіріске жұмысқа жалдануы). Отарлық басқару, билік күшейді. Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі балды. Орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру басталлоды жилдардағы реформалар 2 жилға уақытша енгізілгенімен, бұл тәжірибе 20 жилға созылды. Абай Құнанбайұлы, Ыбырай Алтынсарыұлы ұлы реформаның теріс жақтарын мысқылдап, сынады.

Күлембайға (1889 жил) Болыс балдым, мінеки, Бар малымды шығындап, Түйеде қом, ата жал Қалмады елке тығындап. Сөйтсе-дағы елімді Ұстай алмадым мығымдап. Күштілерім сөз айтса, Бас изеймін шыбындап... Абай.

жилдардағы реформалар 1. ХІХ ғасырдың 60 жилдарында Қазақ жерін басқару жүйесін өзгерту үшін құрылған Дала комиссия сын басқарған: жилы 5 маусымда ІІ Александрдың бұйрығымен жүзеге асырылған: 3. Әкімшілік басқару жүйесіне өз пікірлерін ұсынған ағартушы- ғалым: ж. 11 шілдеде ІІ Александр бекіткен ереже: ж. 21 қазанда ІІАлександр бекіткен ереже: 6. Сырдарияның отырықшы елді мекендерінде басқару билігі берілді: ж. Ережелер бойынша сот жүйесінің төменгі букины: ж. реформа бойынша қазақ жері кірген генерал- губернаторлықтар саны: 9. Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы Ереже бекітілген жил: 10. Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлығындағы Дала облыстарын басқару туралы уақытша Ереже бекітілген жил:

жилдардағы реформалар. Жауаптар 1. Ф.Гирс 2. Қазақ жерін зерттеу сұрақтарын дайындау 3. Шоқан Уәлиханов 4. Сырдария мен Жетісу обылстарын басқару туралы уақытша ереже 5. Орынбор және Батыс Сібір генерал- губернаторлығындағы Дала облыстарын басқару туралы уақытша ереже 6. Ақсақалдарға 7. Билер мен қазылар соты 8. 3 (Батыс Сібір-орт.Омбы; Орынбор-орт.Орынбор; Түркістан-орт.Ташкент) ж. 11 шілде жилы 21 қазан

11. Орынбор генерал-губернаторлығының құрамына кірген облыстар: ж. реформаларға сәйкес, әскери-губернаторлар басқарды: ж. Ережелерге сәйкес әр болыс құрамындағы ауылдың шаңырақ саны: ж. Ережелер бойынша белер мен қазылар сотын бекіткен: 15. Қазақ даласында капиталистік қатынастардың дамы бастаған мерзімі: ж. құрылған генерал-губернаторлықтар: жилғы Ережелердің ең басты ауыртпалықтары: жилғы Ереженің басты қағидасы: жилдары бойынша облыстық басқармалары мынадай үш бөлімнен тұрды: жилғы Ереже бойынша Қазақстанда отырықшы елді мекендерде басқару билігі ақсақалдар қолына берілген облыс:

11. Торғай мен Орал (Торғай мен Орынбор деп те беріледі) 12. Облысты Әскери губернатор 15. ХІХ ғасырдың ортасы 16. Орынбор, Батыс Сібір, Түркістан 17. Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі болып жариялануы 18. Әскери және азаматтық биліктің ажыратылмауы 19. Шаруашылық, сот істері, жарлықты жүзеге асыру 20. Сырдария

жилғы Ережеден кейін Қазақстанның Закаспий облысына өткен жері: ж. бұрынғы Бөкей хандығының жері қараған губерния: жилғы Ережелерге сәйкес Иранмен, Қытаймен дипломатиялық келіссөз жүргізуге рұқсат берген әкімшілік: 24. ХІХ ғ. 60 жилдары И.Бутков құрған комиссия қазақ жерін бөлуді ұсынды: ж. Ережелерге сәйкес қазылар соты сақталған аймақ: жилғы Ереже бойынша облыстар бөлінген әкімшілік букины: 27. ХІХ ғасырдың 60 жилдары қазақ өлкесін реформалауға байланысты Ш.Уәлиханов айтқан пікір: ж. бастап Бөкей Ордасының жері қараған әкімшілік аймақ: жилғы Ереже бойынша Ақмола, Семей облыстары кіретін генерал-губернаторлық: 30. Қазақ даласын басқару жөніндегі Ереженің жабасын дайындайтын далалық комиссия құрылды:

21. Маңғыстау приставтығы (1870 жилдан кейін) 22. Астрахан 23. Түркістан генерал-губернаторлығы облысқа (орталығы Торғай болатын-батыс және орталығы Сергиопольда немесе Қарқаралыда ұйымдастыру, сендай-ақ, Шығыс обылстарға бөлу) 25. Сырдария облысы 26. Уезд 27. Халықтың өзін-өзі басқару негізінде қайта құруды талап етті 28. Астрахань губерниясы 29. Батыс-Сібір 30. ХІХ ғасырдың 60 жилдары

ж. Ережеге сәйкес уезд бастығын тағайындайтын басшы: 32. ХІХ ғасырдың 60 жилдарында И.И.Бутков ұсынған жаба бойынша қазақ өлкесі мынадай облыстарға бөлінуі тиіс болатын: ж. Ереже – 5 буынды: жилы ұйымдастырылған генерал-губернаторлық: ж. Ережеге сәйкес уезд бастығын тағайындайтын басшы: 36. ХІХ ғасырдың 60 жилдарында қабылданған Ережелерді заңдастыру созылды: 37. Қазақтарға жилғы уақытша Ережеге сайт ағарту ісін дамытуға берілген құқық: 38. Орынбор губернаторы Крыжановскийдің Ресейдің шығыс бөлігіндегі мұсылмандықпен күресу жөніндегі шаралары жарияланған жил: ж. дербес құрылған облыс: 40. Орынбор генерал-губернаторы А.П.Безактың отставкаға кетуіне байланысты оның орнына Крыжановский тағайындаллоды:

31. Генерал-губернатор 32. Батыс, Шығыс 33. Ауыл, болыс, уезд, облыс, генерал- губернаторлық 34. Түркістан генерал-губернаторлығы 35. Генерал-губернатор жилдан астам (2 жилдың орнына) 37. Өз еріктерімен қаржы жинауға жилы 39. Жетісу облысы жилы

41. Сібір және Сырдария әскери шептерін ұштастыру туралы ұсыныс жасаған Батыс Сібір генерал-губернаторы: ж. реформа бойынша әр болыста сайтланатын белер саны: ж. реформа бойынша Ақмола облысына енген уездер: ж. реформа бойынша Сырдария облысына енген уездер: ж. реформа бойынша Батыс Қазақстан облысына енген уездер: ж. реформа бойынша Торғай облысына енген уездер: ж. реформа бойынша Семей облысына енген уездер: ж. реформа бойынша Жетісу облысына енген уездер: жилғы реформа бойынша сұлтандар қамтамасыз етілді: ж. Ережеге сайт Жетісу, Орал облысына үкімет тағайындаған:

41. Гасфорт 42. Төрттен сегізге дейін 43. Көкшетау, Омбы 44. Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент, Жизақ 45. Орал, Атырау, Калмыков, Жем (Темір) 46. Елек, Қостанай, Ырғыз, Торғай 47. Баянауыл, Зайсан, Көкпекті, Қарқаралы (кейіннен Павлодар,Өскемен) 48. Сергиополь, Қапал, Верный, Ыстықкөл, Тоқмақ 49. Өмірлік зейнетақымен 50. Әскери-губернатор

жж. Реформаға сәйкес басқарудың ең төменгі екі сатысындағы болыстар мен ауылнайлар іріктеліп сайтланды: жилдардағы реформа бойынша Қазақстандағы облыстар саны: ж. Ереже бойынша өмірлік зейнетақымен қамтамасыз етіліп, салықтан босатылғандар: 54. Мұсылман мектептерінің алдағы дамуы туралы 1870 жилы қабылданған заңы: 55. Туыстас жақын адамдардың бірнеше отбасынан құралған ұйым: 56. Ата-аймақты басқарған адам: 57. Он немесе он бес аймақтан құралған басқару жүйесі: 58. Бірнеше рудан құралған билік: 59. Ұлыстың билеушісі: 60. Бірнеше ұлыстардан құралған билік:

51. Жергілікті ақсүйектерден 52. Алты: 53. Шыңғыс тұқымдары: 54. Бөгде христиан мен татар магометан 55. Ауыл. Оны ауылнай не ауылбасы басқарған 56. Ақсақал 57. Ру. Руды басқаратын басшыны ру биі немесе рубасы деп атады 58. Арыс. Басшысы – Би 59. Сұлтан. 60. Жүз. Жүз билеушісі – хан