Қабылдаған : Искендиров М Орындаған : Башарова М Тобы : СТК -527

Тіс ұлпасы ( пульпа зуба – pulpa dentis) тіс қуысында ( полость зуба – cabum dentis) орналасқан және екі бөліктен тұрады (1- сурет ): сауыт ұлпасы ( коронковая пульпа – pulpa coronalis), түбір ұлпасы ( корневая пульпа – pulpa radicis). Көптүбірлі тістерде түбір ұлпасы мен сауыт ұлпасының арасында өте анық анатомиялық шекера бар. Ол шекера - өзек сағалары ( устья каналов ) болып табылады.

Тістің түбірі ұшында тесік орналасқан ( верхушечное отверстие – foramen apicalis). Тіс толық қалыптасқаннан кейін бұл анатомиялық тесік физиологиялық тесікке айналлоды. Түбір ұшында цементтің қалыптасуына байланысты жаңа анатомиялық тесік пайда болады және физиологиялық тесіктен түбір ұшына қарай алшақтай береді және осы екі тесік арасында қалыңдығы 0,8-1,5 мм негізі цементтен тұратын аймақ қалыптасады. Сауыт ұлпасы сауыт қуысының күмбездері астында шайнау және тістеу қыры төмпешіктеріне сайт шығыңқы ошақтар құрай орналасады. Ұлпаның әрбір шығыңқы аймағын ұлпа мүйізшесі ( рог пульпы – cornu pulpae) деп атайды. Дер кезінде емделмеген тісжегі үрдісі кешікпей ұлпа қабынуымен асқынады.

Тіс ұлпасы немесе тістің жұмсақ тіні эмбриональды типті күрделі дәнекертінді шағын ағза, жакушалық ( клеткалық ) құрылымдарға, қантаймырларына, нерв талшықтарына және рецептортық аппараттарға бай. Бұлардың барлығы ұлпаның қызметін және өміршеңдігін қамтамасыз етеді. Тіс ұлпасы тіс қуысын толығымен толтырып, түбір ұшы тесігі аймағында периодонт тініне ауысады. Ұлпаның жалпы көрінісі тістің пішінін және сыртқы рельефін қайталайды. Тістің сауыт қуысында орналасқан ұлпаның бөлігі сауыт ұлпасы, түбір өзектерінде жатқан бөлігі түбір ұлпасы деп аталлоды. Бұл атаулар тек анатомиялық бөлшектеуді көрсетпейді, сауыт және түбір ұлпасының орналасу ерекшеліктеріне, пішіндеріне, құрылымдарының және қызметтерінің әртүрлілігіне негізделе отырып берілген. Бұл ерекшеліктер көптүбірлі тістерде өте анық көрініс тапқан және олардың анатомиялық шекерасы түбірлер өзектерінің сағалары ( устья ) болып табылады.

Морфологиялық құрылысы жағынан тіс ұлпасы борпылдақ дәнекер тінге жатады және былқылдақ жакушааралық негізгі затқа бай болып келеді. Талшықты құрылымдары коллаген және ретикулярлы ( аргирофильді ) талшықтардан тұрады, эластикалық талшықтар ұлпада анықталмаған. Ұлпаның жакушалық құрылымы одонтобласттардан, фибробластадан толық жетілмеген ( малодифференцированные ) жакушалардан ( жұлдызша жакушалар, перициттер ) урныққан макрофагтар және басқалардан тұрады. Бұл жакушалар ұлпада біркелкі орналаспаған және белгілі бір заңдылыққа бағынады. Шартты түрде ұлпада үш қабатты ажыратады : шеткейлік немесе одонтобласттар қабаты, одонтобласттар асты және орталық қабаттар. Әрбір қабат өзіне тән физиологиялық қызмет атқарады және әр түрлі үрдістерге өзінше жауап қайтарады.

Дентинмен тікелей жанасқан шеткейлік қабатта бірнеше қатар құрап (2-4) одонтобласттар орналасады. Бұлар жақсы жетілген, биік цилиндрге ұқсас, қою базофиьді цитоплазмы жакушалар. Әрбір жакуша көптеген қысқа және дентин өзекшелеріне өтетін ұзын өсінділер ( Томес талшығы ) береді. Жасушаның денесі жакушалық органеллаларға бай : жақсы дамыған жакушаішілік торты аппарат, пластины кешен – Гольджи аппараты, көптеген митохондрийлер, ядросында көп мөлшерде хроматин және бірнеше ядрошықтар бар. Түбір ұлпасына ауысқан сайтын одонтобласттар қатары азаяды және 1-2 ғана қатар құрайды. Одонтобласттар асты қабаты ұсақ толық жетіле қоймаған ( малодифференцированные ) жұлдызша жакушалардан немесе преодонтобласттардан тұрады. Олардың денелерінен көптеген өсінділер тарайды және бір – бірлерімен араласа өрім құрайды. Ұзын өсінділері одонтобласттар арасына кіре орналасады. Қажет болған жағдайда бұл қабаттың жакушалары одонтобласттарға айналлоды.

Орталық қабатта фибробласта және гистиоциттер ( урныққан макрофагтар ) орналасқан. Қажет болған кезде фибробласта да одонтобласттар мен преодонтобласттарға айналлоды. Бұл қабаттағы ретикулоэндотелиальдық жакушалар ( гистиоциттер ) қорғаныс қызметін атқарады. Одонтобласттар және одонтобласттар асты қабаттарында көп мөлшерде адвентициальдық жакушалар ( перициттер ) қан таймырлар бойымен орналасқан. Бұл жакушалар толық жетілмеген жакушалар қатарына жатады. Сирек жағдайда орталық қабатта базофильдер, лейкоциттер және плазмоциттер орын аллоды. Қабыну үрдісі кезінде макрофагтардың, В – және Т – лимфоциттердің, плазмоциттердің саны көбейеді. Ұлпаның жакушааралық зеты гликозамингликандарға және белоктарға бай хельге немесе железе ұқсас негізгі былқылдақ затон тұрады. Негізгі зат арқылы коллаген және преколлагенді талшықтар өтеді. Сауыт ұлпасының орталық қабатында негізгі зета коллаген талшықтары орналасқан. Олар өте жіңішке және реттелген шоғыр құрмайды. Преколлагенді талшықтар ұлпаның барлық қабатында кездеседі.

Тіс ұлпасы қанмен жақсы қамтылған. Негізгі артериялық таймыр 1-2 көктаймырмен ( вена ) және бірнеше нерв тармақтарымен ұлпаға түбірұшы тесігі арқылы өтеді және өзек сағасына жеткенде артериолаларға бөлінеді және капиллярлардың жиі өрімін ( торин ) құрады. Ұсақ прекапиллярлар мен капиллярлардың жиі торы одонтобласттар асты қабатында құрылады және олардан бастау алған капиллярлар одонтобласттар қабатына өтеді. Капиллярлар біртіндеп көктаймырларға ауысады. Көктаймырлар артерия бойымен жүре отырып, түбірұшы тесігі арқылы ұлпадан шығады. Сауыт және түбір ұлпалары артерияларының арасында көптеген анастомоз дар құрылады. Лимфа таймырлары қантаймырлар жолын қайталайды және олардың төңірегінде ұлпаның барлық қабатында өрім құрады.

Жоғарғы және төменгі тістер ұлпасы үштік нерв тармақтарымен нервтенеді және жоғары сезімтал тін болып саналлоды. Мякотты нерв талшықтарының шоғыры түбірұшы тесігі арқылы өтіп, қантаймыр – нерв шоғырының құрамына кіреді. Түбір өзегінің ұштық бөлігінде нерв шоғыры тармақталмайды, кейінгі бөліктерінде жіңішке тармақтар және тікелей нерв талшықтарын бөледі. Осының нәтижесінде одонтобласттарасты нерв тер өрімі – Рашков өрімі құрылады. Бұл өрімдер көптеген нерв ұштарын құрайды және олар ұлпа мүйізшелері аймағында көптеп кездеседі. Нерв талшықтарының біраз бөлігі одонтобласттар қабаты арқылы предентинге және дентинге бағыт аллоды. Одонтобласттар қабатының үстінде ұлпа мен дентин арасындағы шекерада біраз нерв талшықтары одонтобласттар үсті нерв тер өрімін құрады, олардан бөлінген нерв талшықтары предентиннің негізгі зетында тармақтанады. Ұлпада әртүрлі нерв рецептор лары анықталған : олар бұта, оралған жіп түрінде ( клубочек ) кездеседі. Нерв рецептор лары көбінесе одонтобласттардың беттерінде аяқталлоды. Сонымен қатар ұлпада арнаулы қантаймырлық – тіндік рецепторлар анықталған, олардың соңғы ( аяқталушы ) тармақтары ұлпаның дәнекер тінінде, және қантаймырларда орналасады. Кейбір аяқталушы тармақтар дентинобласттар және предентин қабаттары арқылы дентиннің ішкі қабатына өтуі мүмкін. Бірақ минералданған дентине нерв талшықтары анықталмаған.

Тіс ұлпасы әртүрлі қызмет атқарады. Олардың бірі – одонтобласттардың қатысуымен орындалатын дентин құру немесе пластикалық қызмет. Пластикалық қызметі тіс тіндерінің қалыптасуы кезінде белсенді түрде жүреді және тіс шыққаннан кейін де жалғасады және орынбасушы дентиннің құрылуымен сипатталлоды. Тіс тіндерінде әртүрлі патологиялық үрдістер дамыған кезде ( тісжегі, сынаға ұқсас ақау, жедел қажалу ) орынбасушы немесе екіншілік дентинмен қатар, патологиялық ошақ табанындағы дентине қайта құрылу үрдісі немесе үшіншілік дентиннің құрылуы орын аллоды. Баяу дамыған тісжегі кезінде қуыстың табанында жұмсарған дентиннің қайта минералданып, жалтыр немесе склерозданған дентинге айналуын дентинобласттардың пластикалық қызметімен байланыстыруға болады. Ұлпаның ең маңызды қызметінің бірі – трофикалық қызмет, ол дентиннің қоректенуін қамтамасыз етіп, кіреукенің өміршеңдігін сақтайды. Тістердің қатты тіндері қоректік зетарды капиллярлардағы транссудата аллоды, және олар дентинге Томес талшықтары арқылы жетеді. Тіс ұлпасында ретикулоэндотелиальды тіндер элементтерінің болуы ( урныққан макрофагтар ) ұлпаның қорғаныс қасиетін қамтамасыз етеді. Ұлпаның тағы бір маңызды қызметі - регенератортық қызмет. Бұл қызмет ұлпадағы көптеген толық дамып – жетілмеген жакушалардың қажетті жағдайда жоғары дамып – жетілген және арнаулы жакушаларға ауысуымен қамтамасыз етіледі.

Баланың тісінің ұрығынан бастап адам қартайғанға дейін тіс ұлпасы заңды құрылымдық өзгеріске ұшырап отрады. Тіс қуысының қабырғаларында орынбасушы ( екіншілік ) дентиннің жаңа қабаттарының толассыз құрылуына байланысты жак ұлғайған сайтын оның конфигурациясы өзгеріп отрады және сауыт қуысының көлемінің кішірейіп, түбір өзегінің тарылуы орын аллоды. Жас адамның тіс ұлпасы борпылдақ, қанмен жақсы қамтылған, толыққанды нервтенген, толық дамып жетілмеген жакушаларға бай тін. Бұның өзі жак адамар тістерінің ұлпасын реактивтік элементтерге бай, өміршеңдігі жоғары, қорғаныс – бейімделу механизмі белсенді анатомиялық құрылым деп санауға мүмкіндік береді. Жас ұлғайған сайтын тіс ұлпасы өзгеріске ұшырап отрады және олар жакушалар санының азаюымен, жакушааралық заттың көлемінің ұлғаюымен және склероздануымен сипатталлоды. Толық дамып – жетілмеген жакушалар тек одонтобласттарасты қабатында ғана сақталлоды. Одонтобласттар және одонтобласттар қабатының вакуольденуі орын аллоды. Біртіндеп одонтобласттар қабаты және барлық ұлпа тіні торты атрофиялануға ұшырайды. Мұның себебі, жак ұлғайған сайтын жакушалардың өміршеңдігі төмендеп, апоптозға тез ұшырайды және жойылған жакушалардың урны толықпайды. Ұлпада микроциркулятортық бұзылыстар байқалып, зат алмасу үрдісі төмендейді, қантаймырлар қабырғаларының тонусы мен реактивтілігі нашарлайды және склероздануға ұшырайды. Қантаймырлар бойымен петрификаттар шөгеді. Сипатталған морфологиялық өзгерістер адамның бойындағы көптеген ілеспелі аурулар ( қант диабеті, атеросклероз, эндокриндік жүйе аурулары, ревматизм, ас қорыту жүйесі ) кезінде де орын аллоды. Осының барлығы ұлпаның регенератортық және қорғаныс қызметтерін төмендетіп өміршеңдік аясын тарылтады. Ұлпа қабынуын емдеу әдістерін таңдаған кезде осы жағдайлар мұқият ескерілуі тиіс.

Жас баланың ұлпасы Ересек адамның ұлпасы

Д. М. Мезгілбаева : Терапиялық стоматология В. Л. Быков : Гистология и эмбриология полости рта