ЖОСПАРЫ: I Кіріспе II Негізгі бөлім Жүйке-жүйесінің дамуы Нәрестелердегі жүйке-жүйесінің ерекшеліктері Жүйке-психикалық жүйесіне әсер ететін рефлекс тер Балалардың жүйке психика сын бағалау III Қорытынды IV Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Жүйке жүйесi бiр жақтан физиологиялық және зат алмасушылық процесстерiнің үйлесуін, екiншiден –ағзаның қоршаған ортамен байланысын қамтамасыз етеді.

Жүйке жүйесi жатыр iшiлiк кезеңiнiң 1-i жұмасында панда болады. Туғаннан кейін бас мидың қалыптасуына байланысты күрделi процессi аяқталмайды. Жаңа туған баланың бас миының айырмашылығы - ол шартты түрiнде iрi, iрi салалары және қатпарлары жақсы дамыған, бiрақта олардың тереңдiгi мен биiктiгi шамбалы. Ұсақ қатпарлары туғаннан кейiн қанна панда болады. Жаңа туған бала миының сұр зеты ақ зетынан нашар бөлiнген. Барлық жүйке жасушалары бiр бiрiне жақын, үстiрт, олар мидың ақ зетында да орналасқан.

Жаңа туған бала миының салмағы дене салмағынан шартты түрде көбірек. Ми салмағын дене салмағымен салыстырғанда – дене салмағының бір килограммы на 1/8 – 1/9-і болады, бір жасар баллада 1/11-1/12, 5 жасар баллада 1/13- 1/14, перэссек адама 1/40. Тоғыз айда бас мидың салмағы екi эссе, үш жеста - үш эссе көбейедi.

Баланың бас миы қан тамырларға, әсірэссе капиллярларға өте бай, капиллярлар туғаннан кейiн дедамы бередi. Осыған байланысты балалар бас миының қанмен қамтамасыз етуі перэссектермен салыстырғанда, жоғарылау. Жүйке жүйесiне көп мөлшерде от тег age керек. Сондықтан, мидың оттегіге қажеттілігі бұлшық еттерге қарағанда жиырма эссе көп. Бала ауырса, баланың миында көп мөлшерде улы заттар жиналып, зат алмасуды бұзады. Осы себептен жас балаларда инфекциялық аурулардың токсикалық түрлерi жиі кездэсседі. Гематоэнцефалды кедергiнiң өткiзгiштiгi де осы жағдайды шиеленістіреді.

Баланың жұлыны туар кезде бас миіның дамуымен салыстырғанда, жақсы дамыған. Мойынның және белдің жуан жерлерi тек үш жестан кейiн панда болады. Жұлын салмағы он айда екi эссе көбейедi, үш-бес жас аралығында үш эссе көбейедi. Жұлын ұзындығы 7-10 жасқа тамань екi эссе өседі, он жестан кейiн мидың өсуi баяуланнады да, жұлынның төменгi шегi жоғарылайды. Мидың ликворы мөлдiр. Ол бұлдыр бокса - бала iрiңдi менингит пен ауырғаны, ал қан аралас бокса - мидың зетына қан құйылған туралы ойлануға болады.

Баланың дүниеге келуі – күрт өзгеріс болып табылады. Біршама тұрақты ортадағы тіршіліктен (анна организмдегі) ол кенеттен жиі өзгеріп тұратын сан алуан тітіркендіргіштерге толы, аулы ортадағы мүлдем жағдайға, яғни бұрынғы дәрменсіз тірі жан дәрежесінен ақыл – есті адам болып өсетің дүниеге шығады. Жаңа туған бала (туған сәттен 1-2 айға дейін).Өмірге бала шир етіп калетіні белгілі. Бірақта, баланың дүниеге келуіндегі шир етіп қалуын әр түрлі пікірлермен ғалымдар түсіндіргісі каледі. Мәселен З.Фрейд жарық дүниеге келген баланың шир ете қалуын анна организмінен бөлінген сәтте болатын қамыға жилауы деп эссептеді. Фрейд бойынша, осы сәттен бастап баланың инстинктік қажеттіліктері мен қоғамдағы өмір талоптары арасында тұрақты қақтығыс панда болады. Фрейд бұл қақтығыстың психикалық өмірді қандай үздіксіз драмаға айналдыратын пессимистік тұрғыда суреттейді.

ШАРТТЫ РЕФЛЕКС Зерттемулер көрсеткендей, баланың туа біткен аздаған реакцияларының жиынтығында сыртқы тітіркендіргіштерге көптеген рефлекс тер бар, олардың негізінде ештеңе дамымайды. Бұл – баланың хайуаннаттардың арғы атасынан тұқым қуалайтын атавизимдік рефлекс тер. Жоғарыда аталған туа біткен рефлекс тердің ішінде жар массу рефлексі мен еңбектему рефлексі осыған жатады. Бұл рефлекс терге тән қозғалыс түрлері бара – бара жойылады. Жармасу рефлексі жұдырық түйген кезде алақанның тітіркенуінен панда болады. Баланың психикалық дамуына сыртқы дүниемен өзара әсер тему қабілетін дамытуға қажетті қозғалыстарды жар массу қимылдары негізінде емс, саусақтардың тітіркенуінен панда болатын қармау негізінде басталлоды. Жармасу рефлексі бала қарамауға үйренуден бұрын жойылады. Табанмен тіреп еңбектему рефлексі де кеңістікте өздігінен қозғалуды дамытудың негізі болып эссептелмейді. Зерттемулер нағыз еңбектему аяқпен итеруден емс, қолдың қозғалысыныан басталтынын көрсетті: бала көңілі ауған нәрсеге ұмтылады, қолын «кезек қозғап», алға жилжиды. Қармау мен еңбектему туған күннен бастап емс, одна едәуір кейін, үлкендердің осы қимылдары үйретуімен, жаттықтырумен қалыптасады. Сонымен, бала хайуаннаттар төліне қарағанда, әлдеқайда туа біткен мінез-құлық формаларымен аз қаруланған. Балада адамға тән мінез-құлық формалары әлі де қалыптаспауы тиіс.

Әуелi шартты рефлекс тердің панда болуы өте қиын, бiрақта екінші-үшінші өмiр айынан кейін олар тез дэу панда болады. Бала ялты айға толғаннан кейін шартты рефлекс тер барлық сезім мүшелерінің дамуына байланысты панда бола бастарды (ммместу, көру, дәм айыру, иіс тану, түйсіну сияқты рефлекс тер).

ШАРТСЫЗ РЕФЛЕКС Баланың жаңа жағдайдағы өмірін оның бой на туа біткен механизм дер қамтамасыз етеді. Оларда әлі де бокса жетекші іс- әрекеттер жоқ. Шартсыз рефлекс тер баланың дамуындағы алғы шорты. Оның түрлері: қорғаныс рефлекс тері – олар тітіркендіргіштен қашықтауға немэссе оның әрекетін шектемуге бағытталған. (көзін жыпылдату, түшкіру, жөтелу). бағдарлау рефлексі – басқа тітіркендіргіштерге жаннасу реакция сынан көреміз. (қатты тітіркендіргішке басын бұру). тамақтану рефлексі – бала тітіркендіргіш жаққа басын бұрып, ауызын пшады. (ему, сору, жұту). - қимыл – қозғалыс рефлексі – баланың алақанына бірдеңе тиіп китсе жар массу реакция сын тудырады. (жар массу, жүзу, еңбектему).

Бала туғанда үш түрлі шартсыз рефлекс термен туады, олар: - тұрақты, өмiр бойы болатын автоматизм дер; - туғаннан кейiн жойылатын; өтпелi (транзиторлы) рефлекс тер, - туғаннан кейiн панда болмай, өсе кале дамытын рефлекс тер. Бiрiншi топ рефлекс терiне жататын рефлекс тер: мүйiзгек рефлексi, конъюнктивтiк рефлексi, жұтыну рефлексi, орбикулопальпебралді рефлекс, аяқ-қолдың сiңiрлiк рефлексi. Осы шартсыз рефлекс тердің негізінде қоршаған орта әсеріне байланысты шартты рефлекс тер панда бола бастарды.

Шартсыз рефлекс тердің екінші тобина калесі өтпелі рефлекс тер жатады: Б а у э р р е ф л е к с і – баланы ішіне жатқызып, бүктетілген аяқтарының табандарына алақанды жолатса, бала еңбектегендей қозғалыс жасайды; М о р о (құлаштау) р е ф л е к с і - бала басынан см қашықтықта үстөл үстін соқса, бала әуелі қолдарын екі жаққа жажды да, сосны оларды бұрынғы қалпына келтіреді; Ж е л к е б ұ л ш ы қ е т т е р і н і ң р и г и д т ы ғ ы – арқасында жатқанбала желкесіне қолды салып, бала иегімен кеудесіне жетсін денег мақсатпен басын алға бүккізу, жауабы оң бокса – желкесінде ауырсыну сезім панда болады;

Қарману рефлексі, егерь баланың алақанына бірдеңе тигізсек қатты жармасып, ұстап аллоды. 2-ші айда бұл рефлекс жойылады. Қатты ұстау реакция сына айналлоды. Бала етпетінен жатқан кезде табанына алақаныңды тигізсек немэссе бақайларын бір затпен жыбырлатсақ, тітіркеніп аяғын алға тартып, ішімен жилжиды, бұл еңбектему реакция сына айналлоды. Бағдарлау рефлексінің дамуы көруі мен ммместуі қабілетінің жинақталуынан көрінеді, бұл кезде ырықсыз, шаширанды қимылдар тежеледі. Егер өмірге келудің алғашқы күндерінде баланың ұйқысы және сергектік күйлері әлі нашар ажыратылатын бокса, ал туған кезеңнің соңына қарай олар бөлініп, сергектік неғұрлым мазмұнды, белсенді писать аллоды. Сезім мүшелері.Біздің қоршаған дүниеден алтын әсеріміз сезім мүшелері арқылы қабылданнады (рецепторлар) және орталық жүйке жүйесіне беріледі.шартты рефлекс терді қалыптастыру үшін бас миы қыртысының толысуынан басқа, ммместу,көру, иіс слезу,дәм слезу, мен түйсіну баллада жеткілікті түрде даму қажет екені түсінікті.

ТАНЫМДЫҚ ӨРІСІНІҢ ДАМУЫ Туғаннан көру және ммместу аннализаторлары әлі де бокса аяқталмаған, ол белсенді түрде қалыптасады. 2-3 опта да қабілеті көрінсе, ал 3-4 опта да көру тұрақтылыққа ие болады.

ЕРТЕ СӘБИЛІК ШАҚ Онтогенездегі тең уақыт ішінде адам психикасы дамуы жағынан әртүрлі «қашықтықтан» өтеді. Баланың бойында алғашқы 3 жилда панда болатын сапалық өзгерістердің елеулі екендігі соншалық,кейбір психологтар адамның тұған күнінен бастап кәмілеттік жасқа дейінгі аралықта дамудың орта мөлшері туралы ойлағанда, оны 3 жас деп эссептеп жүр. 3 жеста бала өзін -өзі күтуге қабілетті, айналасындағы адамармен қарым –қатынас жасай аллоды.

Сәби жасының ерекшелігі 1-3 жасқа дейін сәбилік кезең деп аталлоды. Осы кезде баланың денесі де, психикасы да ерекше қарқынмен демиды. Бала өмірінің алғашқы жилында басы біршама үлкен, кеудесі ұзын, аяғы қысқа болады. Осы кезде бұлшық еті де баяу демиды. Бала өмірінің алғашқы жилында көбінэссе сұйық тамақпен тамақтаннады. Алғашқы жилмен салыстырғанда бойы 1,5 салмағы 3 эссе аркады. Екі жасқа келгенде салмағы грамм қосады. Бойы ай сайын 1 см өсіп, балаларда 20 сүт тісі болады. Бұлшық еттері демиды. Тыныс алуы баяулап бірқалыпты ырғаққа каледі. Бір жастың соңында баланың бас миының салмағы г болады. Осы кезде ай сайын 30 грамнан қосылып отрады. Үш жеста миының салмағы дейін болады. Осыдан кейін мидың салмағының артур баяулайды: 7 жасқа келгенде 1250 г болады 8-9 жасқа келгенде 1300 г бболады 15 жасқа келгенде 1350 г болады 21 жасында мидың салмағының артур тұрақталлоды. Баланың жоғарғы жүйке жүйесінің алғашқы үш жил бойында өте тез демиды.

СӘБИ ДАМУЫНЫҢ БАСТЫ БЕЛГІЛЕРІ Сәбилік шақта (1-3 жас) бала қарқынды дамы бастарды. Психикалық дамуы үлкен өзгерістерге ұширайды. Үш жас кезеңіндегі баланың ақыл –ойы едәуір жетілген болады. 3 жасқа дейін осындай үлкен өзгерістердің болуына бірнеше факторлар себеп болады. Бірінші себеп- баланың тік жүре бастауы. Бала бір жестан асқаннан кейін өз бетімен тік жүріп, түрлі заттардың қасиеттерін үлкендердің көмегінсіз зерттей бастарды. Өздігімен жүрген соң заттардың кеңістіктегі арақашықтығын да ажырата бастарды, кеңістікте бағдарлану қабілеті демиды. Екінші себеп- әр заттың өзіне тән қызметін ажырату немэссе баллада заттық әрекеттің дамуы Үшінші себеп- баланың ойыны және тиісті өнерге үйренуі. Бұл әрекет түрлі, сондықтан ойын мен іс-әрекеттер бала психика сының дамуына үлкен әсер етеді. Алдымен ойыншық түріне немэссе дыбысына қызықса, кейін оның нені бейнелейтініне мән береді. Баланың бойы бірінші жилына қарағанда 1,5 эссе өседі, ал салмағы 2 эссеге аркады.

3 жас дағдарысының 7 писатьтамалары : Негативизм- бала перэссектер қойған талоптарға жағымсыз реакция көрсетеді. Негативизм таңдамалы да болуы мүмкін, ол отбасы мүшесінің біреуінің тілін ғанна алмайды немэссе бір ғанна тәрбиешіні тыңдамайды, ал басқаларымен қалыпты қатынаста болады. Әрекеттің басты мотиві- барлығын керісінше жасау. Қыңырлық ( упрямство)- бұл баланың өзі қалаған нәрсесін жасауға ұмытылуы. Өтпелі кезеңде қырсықтық ( строоптивость) көрініс беруі мүмкін. Бұл нақты бір адамға емс, ерте балалық шақта қалыптасқан қатынастар жүйесіне бағытталған. Дербестілік тенденциясы байқаллоды: бала барлығын өзі жасап өзі шешкісі каледі. Негізінен бұл жақсы құбылыс, денегмен дағдарыс кезінде бұл өз еріктілікке алып келуі мүмкін. Наразылық – бүлікші ( қасарыспалық)- кейбір балаларда ата-анналарымен конфликтілі жағдай жиі кездеесуі мүмкін, олар үлкендермен үнемі соғыс күйінде болады. Деспотоизм ( шексіз билеушілік)- отбасында бір ғанна бала бокса көрініс береді. Бала қоршаған адамарға өзінің билігін көрсетеді. Бағасыздану (обесценивание)- 3 жас дағдарысының ең қызық писатьтамасы. 3 жасар бала ұрыса бастарды, сүйікті ойыншығын лақтырып тастауы мүмкін, бұл құбылыстың барлығы баланың басқа адамарға денег өзіне денег қатынасының өзгеруі жайында хабар береді. Бала 3 жасқа келгенде көптеген жаңа әрекеттердің түрі панда бола бастарды. Осы кезде психикасы да ерекше қарқынмен демиды. Мұндай жаңа әрекеттерге сәбидің ойнайтын ойынының түрленуі, сурет салуы, жапсыру, құрастыруы жатады. Бейнелеу әрекетінің әр түрі мен шұғылданып, қарандашпен қағазға өзінше жазу жазып, шимайлап, түзу таяқшалар сыза бастарды. Бұлар сурет салу денегнің өзі бір заттың бейнесін қағазға түсіру екенін түсінеді. Баланың алғашқы сурет салуы үлкендердің басшылығымен жүзеге асады.

Ерте сәбилік шақтың соңында ( 3 жасқа аяқ басқанда ) кейінірек неғұрлым кең өркен жаятын және психикалық дамуды анықтайтын іс-әрекеттің жаңа түрлерін игере бастарды. Бұл ойын және іс- әрекеттің өнімді ( сурет салу, жапсыру, құрастыру ) түрі. Заттық іс-рекетінің дамуына байланысты ерте балалаық шақта сурет селуды игерудің алғы шарттары қалыптасады, ол мектепке дейінгі шақта іс-әрекеттің ерекше түріне – бейнелеу іс-әрекетіне ауысады. Баланың бейнелеуге дейнгі кезеңнен бейнелеуге көшуі бірінен бірінің айқын айырмашылығы бар екі сатыға бөлінеді: әуелі сызықтардың кездейсоқ ұштасуынан бір затқа ұқсастық, сонан соң әдейі бейнелеу панда болады. Сәбилік шақтағы балладан графикалық бейнелерді пандалтынын көреміз. Мысалы,екі жасар қыз бала дөңгелетіп салған қисық сызықтардың бірін «апаайым», екіншісін «ағайым»,үшінісін «шар» деп атайды. Дегенмен де балладан күрделі графикалық бейнені жүзеге асыру балладан көптеген күш жұмсауды талап етеді.

Баланың әлеуметтік-эмоционалдық дамуы өзара тығыз байланысты екі негізгі үдерісті қамтиды: перэссектермен және құрдастарымен әртүрлі байланыс орнату қабілетін дамыту; баланың перэссек адамның көмегі қажет толық тәуелділіктен бірте- бірте дербестікке көшуі. Жаңа туылған нәрестенің алғашқы әлеуметтік әрекеттері физиологиялық қажеттіліктерімен байланысты (тамақ, сусын, температура жайлылығы, қозғалыс, еш жерінің ауырмауы, жатыс-тұрысының жайлылығы). Бастапқыда перэссекпен эмоционалдық қарым-қатынасының арқасында баланың тілдесуге денег қажеттілігі туындайды, физиологиялық эмоционалдық әрекеттер бірте-бірте әлеуметтік маңызды әрекеттерге айналлоды (мысалы, сәби перэссек адам қолына алғанда, оның жилы терісімен әрекеттэсседі).

Бір айлық сәби көзін адамның бет-жүзіне бірер сәтке тоқтата аллоды, тек аяқ-қолының ғанна емс, сондай-ақ, аузы мен көзінің қимыл-қозғалысын қысқа уақытқа тоқтата аллоды. Екі айлық сәби қозғалыстағы адамның бет-жүзін бақылай аллоды, әрі перэссек адамның жилы даусына күлімсіреу түрінде алғашқы жауабы панда болады. Үш айлық сәбидің әртүрлі ұнамды тысқары әрекеттерге әркелкі жағымды эмоционалдық сезімдерінің құрамдас бөліктері жиі-жиі панда бола бастарды, олардың барлығы «жандану кешеніне» бірігеді, яғни, баланың қимыл-әрекеттері үдей түседі, жиі күлімсірейді, әуенді дыбыстар шығарады. Бұл жеста баланы кез-келген адам күлімсірете аллоды. Шешуші мәнге қозғалыстағы адам жүзінің сұлбасы ие.

2,4 және 5 айлық баланың жиі қайталаннатын жайттар арасында өзара байланыс бар екені туралы түсінігі қалыптасады, танымдық сезімдері демиды. 6 айлық балалар таныс және бейтаныс адамарға әртүрлі қарайды. Бала сыртқы келбеттегі, дауыс ырғағындағы, дауыстағы жеке өзгешеліктерді түсіне аллоды. БІР ЖАС ІШІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫҢ ЖҮЙКЕ- ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫ 2 ӘЛЕУМЕТТІК-ЭМОЦИОНАЛДЫҚ ДАМУБұл жеста негізгі сезім түрлерінің түгелдей бір жүйесін көруге болады: қуаныш, реніш, таныс және бейтаныс адамарға қатысты сезімдер, өкпе. 12 айлық балалар әртүрлі әрекеттерді игеру нәтижесінде туындайтын сан- алуан әлеуметтік сезімдерге ие болады, сонымен қатар, перэссектермен қарым-қатынас мазмұны да өзгереді –көбінэссе бірлесіп, әртүрлі заттармен әрекеттер жасауға бағытталған. Бала бірте-бірте мақсатты «әлеуметтік ойынға» еніп, бастаманьы өз қолына аллоды. Оны белсенділігі мен білімқұмарлығы, дербестікке ұмтылысы сезімдерінің қалыптасуына ықпал етеді.