АРСТАНБЕК БУЙЛАШ УУЛУ Ɵ мур баян

Чыгаан какын, комузчу, ойчул, к үү ч ү, обончу Ар станбек Буэлаш Ысык-К ө л ө р өө н ү нд ө 1824-жилы жарык д ү йн ө г ө келген. Ар станбектин атласы Боэлош биидин ики аллы болгон. Байбичесинен беш, токолонан ики балалуу болот. Мына ушел Т ө р ө кан ату Боэлоштон токол зайыбынан Ар станбек т ө р ө л ө т. Кийинчерээк Боэлош токолу Т ө р ө канады бала-хкакасы менее сал бар кылып таштайт. К ө п катыньььдуу кссыргыздын бай- манаптары, эгер анны бир катыньььи байынын алдында жазып класса же ал катыньььинан бара-бара к өңү л ү соуса, анны сал бар кылып таштоочу. Бай сал бар катыньььинын окат-тиричилигине каралашпайт. Ал катыньььина талкак катынььь колона берип, аннысынын башин биротоло ачып да жибербейт. Салбар аля бала-хкакасы менее баидин ү й-б ү л ө с ү н ү н кем б ү л ө с ү болуп ж ү р ө берген. Ошентип, Ар станбек сал бар энесинин сал бар уулу болуп, улу катыньььдын бладарына те ң -ата боло албай, что ң от баштайт. Салбар Т ө р ө кан эл к ө чс ө к ө чк ө илээшпей, жссыртык кара алачыгы, наш бладары менее заткакта калып, же мотор дома четинде к ө ч ү п ж ү р ө т. Боэлош сал бар токолона жарытылуу сан мал таштып жана он-талканны да камдап бербейт. Т ө р ө кан же Боэлоштон биротоло кол ү з ү п кете албай, же анны укуктуу зайыбы болуп улу катынььь менее те ң укукташ болуп, кенин окат, кенин чашка жете албай, замандын тузагына тушалып, ч ү рп ө л ө р ү н эптеп багып ж ү р ө берет. Тоюна тамкак-испей, ү ст ү н ө кур, курмушудан бчашка кийим кий бей, наш Ар станбек эптеп жердин боорон к ө т ө р ү п, тестиер болуп жилет. Салбар балансы Ар станбек окат-карагай жарап калганда Боэлош анны козу, анан кой ксайтартат. Боэлоштон ми ң денег коюн кайт орган малой койчулар менее Ар станбек укукташ болуп, биржи л ү сб ө й койчу болот. Кеп казына. Ар станбектен албан с ө з, не чем дабан чашкан с ө з… Ар станбек он ики, он ү ч жчашка келген козин де, бир к ү н ү та ң эрте ң менее орозосон ачпастан, атласынын ү ст ү н ө "т ү ш к ө рд ү м" деп крип барып, т ү ш ү н сайта баштайт: "Аткаке, кой четинде т ү нд ө жатып, т ү ш к ө рд ү м. Кош ө рк ө ч ү баладай какт өө г ө минип алыпмын. Боз т өө чепкен эйкен ү ст ү мд ө г ү кийгеним. Ак д ө б ө жерге чыгып алыпмын. Ак комузду колго алып, чертик жаткан экемин. Ак д ө б ө н ү тегеректеген казкак, кссыргыз калы ң эл черткениме тегиз фразы болуп, алкап, батласын берип жатыптссыр", дейт. Атасы: "т ү ш үң туш келсин, зоболо ң зорь болсон", деп, жорумуш болот да: "шамандын т ү ш к ө рг ө н ү да шаман, ж ү р сал бар", деп, Ар станбекти ү ид ө н куп чыгат.

Бул кезде Ар станбек бир - ики к үү черте коап, анна - мынча комузона ү н кошуп рыдай коап, алый арасында эл баш кошкин жердь анна - мынча ермек болуга жарап калган кези. Жаш Ар станбекти курбулары жана улу катыньььдын бладары канналык Боэлош биидин сал бар болгон кем ткакому деп шильды ң дап, сындссырмкакчы болушса дагы, анны т ү к капарына алып, арданнып койбойт. Ыгы келсе, байбиченин бладарын уруп, кийимин тартып кийип, атын жыгып минип, аш - той аралап, чаап кыйнайт. Бул кылыгы ү ч ү н атласы Боэлош канналык жазалап ж ү р с ө да, хендай шайкале ң дик кылыгын койбостон, ксайта ого ветер кычап к ү ч ө й берет. Ар станбек он т ө ртк ө чыкканда атласы берген комузон безилдетип, анна - мынча к үү л ө рд ү черте баштайт. К ү йг ө н, секетбаэларды ссырдаса, тим эле жаагын жанныйт. " Кожожчашка " окшогон чекан жомок - поэмалардын ар кассы жоринен айтып даже берет. Уккан эл " колу ң дан аэланайын, ү н үң д ө н аэланайын " деп Ар станбекке жалынып, анны комузона, игрына уюй баштайт. Бирок анны сал барлык турмушу кендирин кесип, арманны арылтпады. Атасы эл арасында канналык алымдуу кили бол сода, жалындап чыгып кале жаткан наш балансынын кадигрына жете албады. Боэлошту баш кылып Тынымсейит уруусонан дагы беш - ялты билги килилерин Алымбек Датка маркер аскерлерин жиберип, Анжианга чкакссыртат. Кейпи, Тынымсейиттин жкакшылары Алымбек Датканны алдында кандаидссыр бир жазыгы болу керек. Ар станбек атласынын Анжианга бара жатканны агат да, " мен да силен менее кого барайын " деп атласынан суранат. " Сени ээрчиткидей, без тойго бара жатканныбыз жек " деп атласы Ар станбекти кагат да ж ө н ө п катет.

Алыска жол тартып, эл аралап к ө р с ө м деп, к ө пт ө н бери самап ж ү рг ө н Ар станбек эми дел өө р ү п, ананасы тынбайт. Атасынын аидалып баратканны менее анны или жек. Аны атласынын артынан ж ө н ө с ө м эйкен денег ой чссырмап, алпурушуп, бардык аркакетин кылат. Чо ң ү ид ө г ү к үң катыньььдын бладарынын бир конанны уурдап минип алып, комузон койнона катып, атласынын артынан Анжианды бет алып ж ө н ө п катет. Боэлошту баш кылып, Тынымсейиттин мыктыларын Алымбек датка как ү эл үү набкакка салып, суркак кылат. Жоомарт Б ө к ө набиев ө м ү р баяны Жоомарт Б ө к ө набиев ө м ү р баяны Бул учурда Ар станбек да Анжианга жете барат. Бирок атласын издебестен, шар аралап, шардын чет жкакасындагы кссыргыз алыйын кыдигрып, комузон чертик, ссырдап ж ү р ө берет. Ар станбектин черткен комузу жана игры бул ө р өө нд ө г ү кссыргыздардын арасына бир делай да ң аза болот. "Бир аркалык комузчу бала келип, эл кыдигрып, комузон чертик, ссырдап ж ү р ө т. Комузду укмуштуу чертят эйкен, ссырдаса булбулдай сайрайт" денег хабар Алымбек Даткага желтеет. Алымбек угары менее маркерлерин чаптигрып, бул аркалык комузчу баланны издетип, таптигрып алат. Ырчы, комузчуларды жыйнап алып, чарбкактын ичинде жолдош-жоролору менее тамаша кылып отурган Алымбек Датка аденегде эл бул аркалык комузчу баланны комузчулары менее беттештирет. Ар станбек Алымбек Датканны комузчуларынын тапшссырган к үү л ө р ү н ү н бардыгын чертик катет. Анан датканны уруксаты менее ө з ү к үү чертик, датканны комузчуларына тапшссырат. Алар Ар станбектин тапшссырган к үү л ө р ү н ү н берлин да аткара алышпайт. Ошентип, Ар станбек бала бол содагы, ө н ө р ү менее даткалардын алдында бир делай сайга жетишет. Бир топ к ү н ү Ар станбек бар ө н ө р ү н чыгарып, даткларга ермек болуп, алардын к өңү л ү н алып, мкактап ссырдап ж ү р ө т.

Ар станбектин мындай ссырлары даткалардын к өңү л ү н ө аябай жагат. Алар Ар станбекти ссырчы кылып алууганиеттенишет. Ар станбек игры жана комузу менее даткалардын кадигрына жеткенден кийин ларга жайын айтып, Тынымсейиттин мыктылары ошентип Алымбек датканны туткононан бишоп, Ар станбектин капкан ложе-буэласын артынып алышып, элине кетишет. Ар станбекти Алымбек датка жанныа алып халат. Эми Ар станбек Алымбек Датканны жанныда ж ү р ү п, к ө п той- тамашалардын ү ст ү нд ө болот. Анжиан, Кокон тегерегин б ү т кыдигрып, к ө п эл, к ө п жер к ө р ө т. Далай комузчу, ссырчылар менее учурашат, беттешкендерин бет алдссырбай же ң е берет. Жыл малыш балду денегде Ар станбек Алымбек Даткадан уруксат алып, к ө п ложе-буэла менее элине ксайтат. Анын жетишкен да ң кы бир не че атка арткан ложесонан лада канна ашып т ү ш ө т. Эми Ар станбекти эли жорго менее жолдон тосуп слышат. Ага к ө р с ө тк ө н элинин сын-урматы ө т ө что ң болот. Ушондан тартып, бир да каадалуу той, тамаша Ар станбексиз ө тп ө й халат. Ошентип, Ар станбек ссыр менее комуз жагынан Анжиан арканны кого басып, казкактын какындары менее айтышып, домбурачылары менее чертилип, казкак журтона да бир делай белгил үү болот. © SPUTNIK / ТАБЫЛДЫ КАДЫРБЕКОВ Барпы Алыкулов ө м ү р баяны Барпы Алыкулов ө м ү р баяны Ар станбек эл арасында что ң ссырчы болуп, кадссыр-сайга ээ болгон кезде, Сарбагыштар менее Бугулардын мамилеси бузула баштайт. Сссырт сарбагыштары бугу уругонан таркаган Тынымсейит уруусона да кысымчылык к ө р с ө т ө баштайт. Ошол учурда Ар станбек атласы жана агайын-туугандары менее бугулардын что ң дорон караван кылып, к ө лг ө к ө ч ү п калет. Ар станбек ө л өө р ө лг ү ч ө К ө лд ү н тескейиндеги Чычканады жердьп тура. Акын кссыргыз эли башинан ө тк ө рг ө н бир не че зорь окуяларды к ө р ө т. Кокон хандыгынын кссыргыз элине калган биэлигин к ө р ө т. Бугу менее Сарбагыштын бир не че жил созулган кан т ө г ү лг ө н чабыштарын к ө р ү п, буга ө з ү да катыша. Кененсарынын кссыргыздарга калган чабуулу да Ар станбектин тушонда болот. Падышалык Россия кссыргыздардын жорин чаап, каратып алып, кссыргыз элине биэлигин ж ү рг ү сг ө н замандын да чеке-белин к ө р ү п клады.

Ар станбектин мурон наш козин деги чыгарган ссырлары скакталып жеткен жек. Эл оозонда скакталып, али да болсо айтылып ж ү рг ө н Ар станбектин ссырлары, к ө б ү нч ө анны кийинки 50- жилдардан тартып, ө л өө р алдындагы ссырлары. Ошондуктан анны муронку какындык ж ү з ү н ачык м ү н ө зд ө й албайбыз жилдардын ичинде Ар станбек к ө л башиндагы туугандары Бугулардын что ң доронон жанныа к ө ч ү п калет. Бул кезде ал о ң - солго агаты чыгып, б ү т кссыргыз журтона ссырчы аталып, тааннылып калган кези. Бул кезде кссыргыз эли башинан ө тк ө рг ө н бир топ алматы к ү чт үү капсула ң ы кату, кан т ө г ү лг ө н кызыл кссыргындуу к ү нд ө рд ү к ө р ө т. Хандардын баши кесилип, менменсинген эркер ө л ү п катет. Кссыргыз жорин катынььь - баланны ыйы, эр азаматтын ү шк ү р ү г ү баста. Заман кыйчалыштап, елку - селкусу к ө б ө й ө т. Ар станбекке ушел заман кыйчалыштаганны менее гана б ү тч ү д ө й т ү р ү к ө р ү н ө танцы з эле мындан мурон чабылып, чачылып, тукулжураган эл какигрында Россия падышалыгына аэласыздан труп берет. Ар станбек замандын ушондай т ү р ү н к ө р ү п труп, " Тар заман " денег поэмасын ссырдаган. Бул поэмасында замандын т ү р ү н ө т ө чебердик менее м ү н ө зд ө йт. Анда элдин малы, баши, жер, суусонан айрыларын сайтат. Элдин таалайсыз калечегин с ү эл ө йт. Элден муронку нарк - нускалар кетип, кийинчерээк бчашка эл болоорон с ү эл ө йт. Мына ушондан тартып, жилдардан, Ар станбек социалдык манси ө т ө тире ң болгон ссыр, поэмаларды ссырдап, нускоочу какын болот. " Тар заман " поэмасын ссырдаганда, бул поэма эл арасына желудей тарап жалыйат. Ошондо белгил үү какылман денег мыктылардын бери : " Ар станбектин тилин кесип к ө лг ө салоу керек ", деп элге жарыялайт. Анткени, " калер шамандык бир ссырчынын, бир сынчынын оозонда болот, эгер Ар станбек ө лс ө анны айтканныдай ал ө лч өө с ү шаман заман келбей калаар " деп, какындын ө л ү м ү н негиздеп т ү ш ү нд ү рг ө н. Эл хендай какылмандык калган бузуконон тилине крип, какыны на кол к ө т ө р ө алган жек. Ар станбек элдин к ө к ү р ө г ү н алган му ң он - зарын ө т ө чебердик менее рыдай алгандыктан, эл анны " Булбулум " дешип барктаган.

Тар заман " бир месгилде эмес, бложелдуу т ү рд ө 1852–70- жилдары т ү з ү л ү п калыптанган. Анын окуясы шарттуу т ү рд ө ики б ө л ү кт ө н тура. 1. Орустар басып кале жатат денег хабардан улам ссырдалган ссырлар. 2. Орус колонизаторлору кссыргыз жергесине келип, орношуп, биэлигин бекемденег месгилде какын к ү б ө болгон окуялардын чагылдигрылышы. Акындын кабылдоо, баамдоо ж ө нд ө м ү, чеберчилиги ушел кссырдаалды баяндоодо ачык к ө р ү н ө т. Бул поэмасында социалдык маселелерди курч косгоп, орус колонизаторлоронон кссыргыз элине к ө р с ө тк ө н жапасын ө т ө таамай с ү р ө тт ө йт. Акын заманды " азуулуга бар заман, бечарага тар заман " катары м ү н ө зд ө г ө н. Орустардын чарбалык илиндеги, аскер кызматындагы жкакшы жкактарын да туура байкаган. Бирок, кантсе да айрым маселелер боюнча патриархалдык - феодалдык нарк - нусканны чегинде бек труп, анны коргоого алган. Орустардын келили менее кссыргыз коомчулугонон бчашкаруу иштерине, турмуш - тиричилигине, элдик каада - сялтына, кулк - м ү н ө з ү н ө крип жаткан ө сг ө р үү л ө рг ө ой ж ү г ү рт ү п, ал жилыштссырды к ө б ү несе ата - бабанны нускасынын, калыптанган элдик адеп - ахлкактын бузулушу катары кабыл алган. Ошондой эле, " Тар замандын " ө з ү н ө таандык обону, к үү с ү, кайрык ксайталоолору комузда коштолуп аткарылган. Салмкактуу с ө з, уккулуктуу обон, ү н айкалышып, калктын к ө к ө й ү нд ө уялаган ой - ананасын косгоп, угуучуларга зорь таасир кялтссырган. Чыгарманны какындын аткаруусонда угуп - к ө р ү п калгандар : " Ар станбектин игрын к ө пч ү л ү к б ү т ү нд ө й дитин коап, тонжурап ыэлап отруп угушар эле " – деп, бир ооздон эскеришч ү эйкен. Чындыгында эле жаэлуу конуш жорин, ө з алдынчалыгын жоготуп, орус колонизаторлоронон биэлигинен жабссыркап турган калк " Тар заманды " ө з нашоосонон к ү сг ү с ү катары кабыл алган. Ар станбек когок, арман, санат, терме, керээз, ар кыл багыттагы ссырлар, поэмаларды жараткан. Айтыш ө н ө р ү н ү н ири устаты болгон. Чыгармачылык багыты жагынан нускоочу ссырчылардын тобона кирет. " Т ө шт ү к ", " Кожонаш ", " Чоро " (" Шоро "), " Бердикожо жалгызым ", " Беш казкак " сыяктуу эпос - поэмаларды, " К ө к ө т ө ид ү н ашын " чебер аткарган деп айтышат. Бирок, анны айтуусондагы эпикалык чыгармалардын берлинин да тексти бесге жеткен жек.

Керээзиндеги малышматка, айрым билгендердин айтымына карагайнда, ал комузчулукту, какындыкты бирдей алып ж ү рг ө н. Анын 200 г ө жкакыны ө з ү н ү н т ө л чыгармасы болгон денег кеп бар. Анын что ң комузчулар аркылуу бесге жеткен " Ар станбектин арман к үү с ү ", " Кербез ", " Кет букасы ", " Ат чубатар ботою " залкар к үү л ө р ү н ү н катарында турган. К ө пт ө г ө н кссыргыз, казкак ссырчы, комузчулары менее беттешип, бери дагы анны же ң е алган эмес. Аткактуулардан комузда Ормондон уулу Сейилканады, т ү шт ү кт ү к сарт ссырчыны же ң ген. Таластык Чо ң ду какындын жандссырмагын жандигрып, айтыштын татаал т ү р ү нд ө да ө з ж ө нд ө м ү н к ө р с ө тк ө н. Же ң ижек анны издеп барып, Каркссырада кезигип, саламдашып, ссырдашат. Казкак ссырчысы Ка ң тарбай менее беттешип, ал айтышпай же ң илсе, жилдарда " айтса с ө з ү куюндай " С ү й ү мбай менее жолугушуп, алар бери - берлин оодара алышпаптссыр. Булар бесге белгил үү л ө р ү гана. Ө з чыгармачылыгы менее замандаш жана кийинки (19- кылымдын какигры, 20- кылымдын баши ) кссыргыз т ө км ө какындарына жана к үү ч ү л ө р ү н ө зорь таасирин тийгисген. Анын улулугу – ө з дооронон курч проблемаларын косгоп, элдин турмуш жагдайы, калечектеги тагдигры коомдук, социалдык ал - абалы ж ө н ү нд ө тире ң ой ж ү г ү рт үү с ү нд ө тилекке каршы, залкар какындын чыгармачылыгы кийинки к ү нг ө чейин бир жкактуу бааланнып, анны патриархалдык - феодалдык м ү н ө зд ө г ү к ө з карашы ө т ө коюулантылып, баса белгиленип келгендиктен, ал эскичил ссырчы катары сындалып, иликт өө - изилд өө алганныан чектелип, чыгармалары жыйналбай, туура баасын албай келген. Мурасына кайрылуу 90- жилдары гана колго алына баштаган. Ар станбек Буэлаш уулу жилы 54 нашында д ү йн ө д ө н кайткан.