Жаңылтпаш қазақ ауыз әдебиетінің шағын жанры. Жаңылпаш ойын-сауыққа жиналған жұртты күлдіру; бас ұрпақтың тілін ұстартып, әр түрлі сөзді шапшаң айтуға үйрету мақсатымен пайда болған. Жаңылпаштың сөздері адамды жаңылдыратындай қиын, көбінесе, ұяң және қатаңдауыссыз дыбыстардан құралады, қара сөз немсе өлең түрінде болады. қазақ ауыз әдебиетініңмақсатыменұяңқатаңқара сөз

Жаңылпаш ойын-сауықтарда ән білмейтін, жатқа тақпақ сайта алмайтын бастарға жара ретінде де қолданылған. Мұндай ұятты жағдайға қалмас үшін әр бас жігіт пен қыз ән-жир үйренуге талпынған. Қазіргі кезде Жаңылпаш жаңа мазмұнға ие болып, түрі мен мазмұны жағынан молыға түсті. Жас ұрпақты достыққа, бірлікке, адамгершілікке, ізгі қасиеттерге тәрбиелеудің маңызды құралына айналды. Қамаштан көріп қалашты, Қалашқа Жарас таланты, Бөлінсін десең қалаш тең, таласпа Жарас Қамашпен сияқты тәрбиелік мәні зорь Жаңылпаштар бала бақшалан мен мектептерде жиі қолданылады.ойын-сауықтардаәнтақпақбастарғаұяттыжігітқызән-жирұрпақтыдостыққамектептерде

Жаңылтпаш – қай халық фольклорында болмасын кең таралған жанрлық түр. Қазақ жаңылтпаштарына да зерттеушiлер ертеден назар аударып келедi. Оның тұңғыш хатқа түскен үлгiлерiн Ә.Диваев, М.Ф.Гаврилов жазбаланынан кезiктiремiз. Кейiнгi кезеңде жаңылтпаштар балаланға арналған мерзiмдi басылымдар да жиi жарияланып, жеке кiтап та болып басылып шықты. «Жаңылтпаш денег аты жаңылтудан шыққан. Қатарынан қсайта-қсайта шапшаң айтқанда, иә тiл келмейтiн, иә тiл басқа сөз қылып бұзып кететiн сөздердiң басын құрап, келiстiрген шығарма жаңылтпаш деп аталады», – деп дәйектейдi алғаш рет оның ғылыми анықтамасын А.Байтұрсынов.

Жаңылтпаштардың ғылыми маңызына алғаш рет назар аударған адамның бiрi – С.Сейфуллин едi. «Жастардың, бала- шағаның жиналып ойын-күлкi «дүкенiн» құрған орында айтылатын айтыстың бiрi – жаңылтпаш. Бұл да – артек, өлең, жұмбақ айтысу тәрiздi бастардың, балаландың тiл ұстауларына, ойнақы, қырлы сөздердi қақпақылша атқылап, билет еркiн сөйлеуге төселулерiне өз әлiнше әдемi сабақ, тәжiрибе болатын ойын [109, 253 б.], – деп жарады ол 1931 жылғы жазған «Қазақ әдебиетi» аты зерттеуiнде.

Кiтапта зерттеушi жаңылтпаштың тәрбиелiк мәнi мен атқаратын қызметiн айқын аша отырып оның ойындық сипотына да назар аударады. Яғни, жаңылтпаш жеке баланың ермегi емс, ол – көбiнесе жұрт жиналған жерлерде балаландың тез де, жаңылыссыз, дыбыстарды анық сөйлеуiне дағдылануына үйрететiн өлең-ойын. Оның ойындық сипоты балаландың бiр-бiрiмен жарыса кезекпе- кезек айтысуында жатыр. Ол тiл жатықтыру мақсатын ғана көздемейдi, жаңылтпаштағы сөздер дұрыс айтылмаса, құлаққа мүлде басқаша естiлiп, күлкi де туғызады. Мәселен: Ақ тай ақ па? Қара тай ақ па? денег сияқты жаңылтпашты интонацияны дұрыс сақтамай, жылдамдата айтса, Ақ таяқ па? Қара таяқ па? болып мағыналық жағынан мүлде өзгерiп кетедi.

Ертеректе, жаңылтпаш балалан ғана емс, ересектердiң де ермегi болған. Бiрақ ол үлкендер арасында басқашалау қызмет атқарған. «Ерте кезде ойын-сауықтарда жаңылтпаш айтқызу қазақтың салаты болған. Жаңылтпаш жиналған жұртты күлдiру, тiл ұстартуды көздеумен қатар, ол өлең, ән бiлмейтiн бастарға берiлетiн жазба есебiнде қолданылған», – деп жарады белгiлi фольклорист ғалым М.Ғабдуллин, жаңылтпаштың үлкендер арасындағы қолданысы жөнiнде.

Жаңылтпаштың бала тiлiн жатықтыруға байланысты қызметi – оның басты мiндетi. Бұл оранда, жаңылтпаштың тiлге ауры оралтын дыбыстардан құралтынын ерекше ескерген жөн. Әсiресе: Ара, ара, арала, Орманның бойын арала. Гүлдерден сорып бал алан, Алысқа ұшып бара алан, Бал тәттi ғой, балалан! – деп келетiн «Р» дыбы сына жатығуға арналған жаңылтпаштар өте көп. Ендi бiр жаңылтпаштарда: Есiк алдындағы отынның, Шырпылырағынан ала кел, Томарлылығынан ала кел, Түбiрлiрегiнен ала кел, – сияқты айтуға өте ауры көп буынды сөздерден құралады. Егер жаңылтпаштар тек тiл жатықтыру үшiн ғана қолданылатын жанрлық түр десек бiр жақты кеткен полар едiк. Жаңылтпаш бойында сөз ойнатып, балаланды қызықтыра тартатын эмоциялық реңк, қисынды ұйқас бар. Шiлiктi шаптым, Жiлiктi астмы, Шiлiктi жақтым, Жiлiктi шақтым, – денегдегi «шаптым, астмы, жақтым, шақтым» сияқты толымды ұйқаспен қоса бұл өлеңде сөздердi мағыналық жағынан да ойнату бар, бала сөздi тез айтуды ғана емс, логикалық қисынды бұзып алмауды да жадында сақтайды.

Жаңылтпаштардың өлең құрылысы тым шағын, қарапайым болып келедi. : Айыр атанды жүк қартсайтар, Семiз қойды май қартсайтар. Күйгелек менiң атамды Жас қартайтпас, ой қартсайтар, – тәрiздi нақыл дуге келетiндей жаңылтпаштар да бар. Жалпы, жаңылтпаштың ұйқасты, үйлесiмдi тiлмен келетiн өлеңдiк өрнегi де балаланға үлкен ләззат бередi. Жаңылтпаш – қазақ балалан өлең-ойындарының iшiнде салмақты орын алтын тәрбиелiк мәнi жоғары, көркемдiк кестесi де күрделi жанрлық түрлердiң бiрi.

Адамды алдама, алдатпа, Ардагер атаңды ардақта. Ананы әлпештеу-адалдық, Айрылу, аздыру-арамдық.

Айбалтасы айдардай, Айбарлы тұр Хайдарбай Айбүбі Қай күні Әйгілі Бәйгіні Алудан Айныды Ара, ара, арала, Ара алысқа бара алан, Бала арадан бал алан, Балды жалан балалан

оқу жылы Ара, ара, арала, Ара алысқа бара алан, Бала арадан бал алан, Балды жалан балалан

Балтабай Мал таба алмай жүр. Баласы тал таба алмай жүр, Ағасы бал таба алмай жүр. Балтабай әлі мал таба алмай жүр. Бал арала, бар арала, Балаланмен бірге бау арала. Бар балалан армен ағаш арала.

Гүлім гүлге қарап күлімдеді, Көгілдір гүлге қонған арала гуілдеді.

Доп, доп, доп кен, Доп қуғандар көп кен. Допты тепті Төлеген, Төлеген тым тебе ген. Дөп- дөңгелек Доп дөңгелеп келеді. Тепкен бөгеп қарап, Аяқ оған керегі.

Даланы қар жабар, Қарға балалан аққала қалан. Елеусіздің елеуіші елегіш Елемстің елеуіші елегіш Зерек зергер зерделеп, Зергерлеуші зер зерлеп. Зерлілер затон зерлеткен Зергерлік те зерделік.

Назарларыңызға рахмет!