Жоспар Кіріспе Негізгі бөлім I. Микроорганизмдер – антибиотиктердің продуценттері II. Антибиотиктер өнімдерінің реттелуі III. Антибиотиктердің қолданылуы Пайдаланылған әдебиеттер

Антибиотиктер (гр. auto қарсы және гр. bios тіршілік) микроорганизмдердің өсуін, көбеюін тежейтін немесе тоқтататын микробтар, өсімдіктер мен жануарлар жасушасынан алынатын органикалық зат; микроорганизмдермен жоғары өсімдіктермен және жануарлармен микроорганизмдерді және ісік жасушаларының дамуын басатын және жоятын затрат. Антибиотиктер төменгі молекуларлы қосылыс оның құрамына көміртегі-оттегі және сутегінен басқа азот (1 немесе 2 амин чтобы түрінде) және 1 немесе 2 карбоксильді топтар енеді. Антибиотиктер микробтар мен кейбір қатерлі ісікке әсер етіп, олардың дамуын тежейді немесе жойып жібереді. Антибиотиктердің пайда болуы микробтар дүниесінде кездесетін бір-біріне қарама-қарсылық әрекетіне негізделген.

Антибиотиктер туралы ғылымның негізін қалап, алғаш көгерткіш саңырауқұлақтан пенициллин алған (1929) ағылшын ғалымы А.Флеминг баллоды. Антибиотиктердің бірнеше жүзденег түрі бар, бірақ олардың бәрі бірдей медицинада қолданыла бермейді. Антибиотиктер шығу тегі, хим. құрамы, микробтарға әсер ету механизмі т.б. қасиеттері бойынша жіктеледі.

Антибиотиктер биотехнология, медицина тарихында ерше орын аллоды. Е. Хаувник 1984 ж биотехнологияның даму кезеңдерін анықтағанда, оның бір кезеңін «антибиотиктер дәуірі» деп атаған. Әрине, бұл өте дұрыс, өйткені вакциналармен қатар антибиотиктер адамзатты жүз мыңдай, миллиондаған адам өмірлерін әкететін, меғмлекеттер тіршілігіне әлеуметтік және экономикалық былықты тудыратын глобальдық инфекциялардан сақтандырған. Бүгін олар өте маңызды, ең аллодымен, қолданылатынбарлық дәрілердің ішінде 13% қамтитын емдеу-профилактикалық препарата ретінде қарастырылуы.

Антибиотикалық затратды көбінесе актиномицеттерге, бактерияларға, мицелиальды саңырауқұлақтарға жататын топырақ микрорганизмдердің түрлі топтары синтездейді. Бұлар сапрофттер, аэробтар, гетеротрофтар. Топырақ анаэробтары, ацетонды-бутилді, дссульфатты, про пионды қышқылды бактерялар арасында антибиотиктер продуценттері сирек кездеседі, сесебі анаэробтар бәсекелеу ортасын ашыту метаболттердің жинақталуымен жасайды: бутанол, про пион қышқылы, сірке қышқылы, этанол сонымен қатар сульфидтердің, күкіртсутекті және т.б. өнімдер арқасынды.

Микроорганизмдердің бір түрі табиғаты жағынан әр түрлі антибиотиктерді өндіре аллоды және керісінше, бір антибиотикті таксономиялық топтары әр түрлі микрорганизмдер синтездей аллоды. Мысалға, Str.griseus-тің түрлі штамдары ортаның жағдайларына байланысты: аминогликозид – стрептомицин, плоинді антибиотик – кандицидин, пептидті антибиотик – виридогризенді түзеді. Пенициллиндерді, бетелактамды антибиотиктерді мицелалы саңырауқұлақтардан басқа, кейбір актиномицеттер де синтездейді. Антибиотиктердің продуценттері арасында доминанты орынды актиномицеттер аллоды. Микроорганизмдердің осы чтобымен синтезделетін 4000 астам антибитиктер белгілі. Актиномцеттердің тек бір түрі Str.griseus 50 шақты антибиотикалық қослыстарды синтездейді. Бактериялар текті 1000 астам антибиотиктер белгілі, продуценттері көбінесе Bacillus туысының топырақ, споратүзуші бактерия лары. Олармен минтезделетін антибиотиктер табиғаты пептидті.

Антибтиктердің синтезі микроорганизмдердің ферментацияжағдайларымен, субстарттың запалы және санды құрылымымен реттеледі. Жеңіл сңетін субстрат глюкозаны көмірсудың (крахмал, лақтоза) баяу ыдырайтын көздеріне ауыстырғанда дақыл өсуінің идиофазасы тезірек басталлоды және антибиотктердің өнімі күшейеді. Сонымен қатар, азоттың көздері ретінде аммоний тұздкрын қолдану тиімсіз. Олардың орнына дақылдық ортаға ақуыз қосылыстарын қосқан дұрыс. Бейорганикалық фосфат, стрептомицин антбиотиктерінің биосинтезіне қатысатын фосфотазлардың активтігін бәсеңдетіп, идиофазаны тежейді.

Антибиотктердің синтезін дақылдық ортаға бастапқа мнтоболиттерін енгізумен күшейтуге болады: бензилпенициллин үшін фенилуксусты қышқылд, макролидті антибиотиктер үшңн – про пион қышықылын және пропил спиртін, пептидті антибиотик грамицидин S үшін L- фенилаланин. Бұл антибиотиктердің бағытталған биосинтезі. Антибиотик өнімінің реттелуі кері байланыстың механизмімен іске осады, мұнда антибиотиктердің артық мөлшері бастапқы ферменттік биосинтез жолының активтігін басқан кезде жүзеге асырылады. Мысалы, канамициннің шектен тыс аонцентрациясы ацетилтрансфераза синтезін тежейді, хлорамфеникол – ариламсинтетазаны. Антибиотиктердің синтезін тежеу тағы да келесі бацитрацин, грамицидин S, эритромицин, тилозин, тетрациклин биосинтезі жолдарында белгілі.

Антибитиктер медицинада, втеренарияда, тағам өндірісте, ауыл шаруашылықта қолданылады ж В. Бабеш денег румын ғалымы, Р. Вирховтың Берлиндегі зертханасында антагонизм қасиетін зерттегенде мананы жазған болатын: «... бактерялардың белгілі бір түрі химиялық затратды түзі немесе қоршаған ортаны өзгертіп, бактериялардың басқа түріне зиянды әсерін тигізетін әдісті тәжірибеде анықтадым. Егер антогонизмді зерттеу бактериялар арасында басталса, белгілі бір бактерия ісерінен пайда болған ауруды басқа бір бактерияның түрімен емдецге болады денег қорытындыға келер едік. Бактериялар арасынадғымұндай қатынас терапия да жаңа идеяларға әкеледі.

Медициналық практика да антибиотиктер жұқпалы (контагиозды) инфекцияларды (тырысқақ, оба, дизентерия, туберкулез және т.б.) емдеуде және шартты-патогенді микроорганизмдерден туатын (алтын түсті стафилококк, кандидалар, гемолитикалық стрептококк. Лактозонегативті негативті энтеробактериялар – протей, цитробактер, клебсиелла және т.б.) бақс көптеген инфекцияларды емдеуде кең қолданылып келеді. Ісікке қарсы (блеомициг), иммуносупрессорлы (циклоспорин) әсері бар антибиотиктерде бар. Тағамдық консервлеу өндірісінде низин тағам әсері бар антибиотиктерде бар.

Пайдаланылған әдебиеттер Сасон А. биотехнология: свершения и надежды. М.; Мир c Нейфах А.А Клеточные и генетические основы биотехнологии М.: Знание, c «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жил, ISBN , II том Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Химия. Н.Нұрахметов, А.Ниязбаева, Р.Рысқалиева, Н.Далабаева. Алматы: "Мектеп" баспасы, бет. ISBN