Ярмухаметов Рамиль Навердинович Биология пәні мұғалімі Балқұдық орта мектебі Атырау қаласы

Сабақтың тақырыбы: §49 Мутациялық өзгергіштік Сабақтың мақсаты: 1.Оқужыларды мутациялық өзгергіштікпен және олардың түрлерімен таныстыру. 2. Оқужылардың оқу материалдарын меңгере отырып, мутациялардың түрлерін жіктеу, Генетикалық терминдердің мәнін ашу қабілетін дамыту. 3.Оқужыларды адамгершілікке тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Аралас Шыңға шығу әдісі, ой қозғау, графикалық диктант, тест, сызбаны сөйлет, т.б. Көрнекілігі: Интербелсенді тақта, үлестірме материалдар

І Үй тапсырмасын тексеру. ІІ Ұйымдастыру Шыңға шығу әдісі Аденозинтрифосфат синтезі Пластидтер дегеніміз не? Фотолиз үрдісін сипаттаңыз? Фтосинтез факторлары Фотосинтез сатыларын атаңыз ? Фотосинтез процесі дегеніміз не?

Тірек мәтін стратегиясы Мутация дегеніміз? Мутация ұғымын қалыптастырған ғалым кім? Г.Де Фриздің 1901 жилы жарияланған еңбегі қалай аталлоды? Мутация тудыратын факторлар Мутациялар наше түрлі жолмен панда болады? ДНК молекуласындағы нуклеотидтердің орналасу ретінің өзгеруіне байланысты болатынь мутация. Хромосома құрылымының өзгеруіне байланысты болатынь мутация. Хромосома санының өзгеруіне байланысты болатынь мутация. Плазмогендердің өзгеруіне байланысты болатынь мутация.

Мутация латынь тілінде mutatіo – өзгеру. Мутация - организм генотипінің, яғни хромосомалар мен олардың кұрамды бөліктері – гендердің өзгеруіне байланысты кездейсок панда болатынь, тұкым куалайтын өзгергіштік. Бұл ұғымды 1901 жилы ең алғаш нидерландтық ботаник Х. Де Фриз қалыптастырды. Ол есекшөп (энотера) өсімдігінің кейбір белгілерінің қалыпты жағдайдан ауытқитынын және олардың тұқым қуалайтындығын байқады. Осы зерттеулерінің негізінде 1901 жилы өзінің "Мутациялық теория деп аталатынь еңбегін жариялады. Хуго Де Фриз Oenothera fruticosa Энотера кустарниковая

Радиоактивті, ультракүлгін, лазер сәулелері Колхицин, этиленимин, никотин қышқылы, өте жоғары концентрациядағы кейбір гербицид термин пестицидтер Сүйекте жинақталатынь стронций

Табиғи жағдайда мутациялық процесс: 1) кенеттен панда болатынь секірмелі 2) мутагендік факторлармен арнайы әсер студен панда болған индукциялық Мутациялар организмнің қандай клеткаларында панда болатыньдығына байланысты: 1) генеративтік (жыныс клеткаларындағы) 2) сомалық (дене клеткаларындағы) Жыныс клеткаларында болатынь мутация калесі ұрпаққа тікалей беріледі. Сомалық мутация жынысты жолмен көбейетін организмдерде айтарлықтай рөл атқармайды. Себебі дене клеткаларында панда болатынь өзгеріс ұрпаққа берілмейді. Сомалық мутацияны зерттеудің обыр ауруының себептерін білуде маңызы зорь. Мутациялар генотиптің өзгеру сипатына қарай: гендік, хромосомалық, геномдық, цитоплазмалық

Гендік мутация ДНҚ молекуласындағы нуклеотидтердің орналасу ретінің өзгеруіне байланысты болады. Мысалы, ДНҚ құрамындағы қатар тұрған екі нуклеотидтің орын алмастыруы немсе бір нуклеотидтің түсіп қалуы мүмкін. Соның салдарынан генетикалық код өзгереді де, тиісті белок синтезделмей қаллоды немсе синтезделген белоктың қасиеті өзгереді. Ол ақыр аяғында келіп, организм белгісінің өзгеруіне пары соғады. Нәтижесінде эволюция мен селекция үшін үлкен маңызы бар жаңа аллельдер панда болады. Мысалы, селекция да өсімдіктердің жаңа сорттарын, жануарлардың тұқымдарын, микроорганизмдердің жаңа түрлерін алу үшін қажетті материал ретінде пандаланылады.

Хромосомалық мутация түрлі хромосомалық өзгерістерге байланысты болады. Бұл жағдайда хромосомалардың құрылымы өзгереді: хромосома ішілік және хромосома аралық. Хромосома ішілік өзгерістерге жатады: дефишенсия хромосома ұштарының жетіспеужілігі; делеция хромосоманың бір бөлігінің үзіліп түсіп қалуы; инверсия хромосома бөлігінің 180 градусқа бұрылуына байланысты гендердің орналасу ретінің өзгеруі; дупликация хромосоманың белгілі бір бөлігінің екі селенуі. Хромосома аралық өзгерістерге: хромосоманың бір бөлігінің оған ұқсас емс басқа бір хромосомамен ауысып кетуі жатады, оны транслокация дейді.

Геномдық мутация клеткадағы хромосомалар санының өзгеруіне байланысты болатынь өзгергіштік. Геном - гаплоидты хромосомаларда болатынь гендердің жиынтығы. Геномдық мутацияның панда болу жолдары: Хромосомалар санының тұрақтылығын және олардың ұрпақтан-ұрпаққа берілуін қамтамасыз етіп отыратын клетканың бөліну механизм дері митоз бен мейоз. Бірақ кейбір жағдайда бұл механизм дер бұзылады да, хромосомалар клеткадағы екі полюске теңдей ажырамайды. Соның салдарынан хромосома саны өзгерген клеткалар панда болады. Геномдық мутация хромосома санының гаплоидты жиынтыққа еселеніп немсе еселенбей өзгеруіне байланысты. Егер еселеніп көбейсе оны полиплоидия, ал еселенбей көбейсе не азайса анеуплоидия немсе гетероплоидия деп атайды.

Полиплоидты организмдер хромосома санының селену дәрежесіне қарай:3 n;4 n;5 n; Полиплоидия - эволюция мен селекция үшін аса маңызды болып есептеледі. Мысалы, орыс селекционері В.С.Федоров шығарған қарабидайдың тетраплоиды форматы. Қарабидайдың бұл түрі қалыпты диплоидты форматына қарағанда сабағы мықты, дәндері ірі, әрі салмақты болып өзгерген. Бұл шаруашылық маңызы жағынан тиімді өзгеріс. Полиплоидия жануарларда өте сирек кездесетін құбылыс, көбінесе жыныстық көбеюі партеногенез жолымен жүретін жәндіктерде кездеседі. Мысал ретінде аскариданы, жер құрттарын, көбелектерді алуға болады. Полиплоидияның жануарларда сирек кездесуінің бір себебі, олардың полиплоидия жағдайында ұрпақ бере алмайтындығына байланысты. Мысалы, тышқандарда триплоиды зиготаның болатыньдығы анықталған, бірақ олардың тіршілік қабілеті болмайды.

Анеуплоидия немсе гетероплоидия хромосома санының гаплоидты жиынтыққа еселенбей өзгеруінің нәтижесінде панда болады. Бұл құбылысты ең алғаш Кальвин Бриджес дрозофила шыбынындағы жыныспен тіркесіп тұқым қуалау заңдылығын зерттеу барысында байқаған. Ол аналық шыбынның дене клеткасынан ХХУ хромосомалардың (сонда У артық), ал аталықтарынан ХО (яғни У жоқ) хромосомаларды тапты. Осыған байланысты дрозофила шыбындарының кейбір белгілерінің өзгеретіндігі анықталды. Мұндай жағдай өсімдік, жануар, адама да кездеседі. Мысалы, адама 21-ші жұп хромосома да 46 хромосоманың орнына 47 хромосома бокса Даун ауруы панда болады. Ондай адамның ақылы кем, дене мүшелерінде түрлі кемістіктер болады. Анеуплоидия құбылысының практикалық маңызы: өсімдіктер селекциясында жекалеген хромосомаларды ауыстыру арқылы жаңа мол өнімді түрлерін алу үшін қолданылады. Calvin Blackman Bridges

Сызбаны сөйлет стратегиясы Геномдық мутация Полиплоидия Анеуплоидия 2 1

Цитоплазмалық тұқымқуалауды зерттеудің негізін жылдары неміс ғалымдары К. Корренс пен Э. Баур негізінсалған. Цитоплазмалық тұқымқуалау негізінен аналық жол мен жүреді, өйткені аналық жасужада цитоплазманың мөлшері көп, ал аталық жасужада цитоплазма мөлшері аз. Бұл клетка цитоплазма сын да кездесетін плазмогендердің өзгеруіне байланысты болады. Плазмогендер пластид термин митохондрия лорда болады. Цитоплазмалық мутация гендік және т.б. мутациялар сияқты ұрпақтан-ұрпаққа беріліп тұқым қуалайды. Мысалы, кейбір саңырауқұлақтарда тыныс алу кемістігі болатыньдығы анықталған. Зерттей кале, ондай кемістік олардың митохондрияларында болатынь геннің мутацияға ұшырасуына байланысты екендігі белгілі болған. Осы сияқты пластид тер құрамында болатынь геннің өзгеруіне байланысты хлорофилдік мутация панда болады.

ІІІ. Бекіту тапсырмалары: Мына сөйлемді толықтырыңдар. Биологиялық диктант. А. Мутагендердің _ _ түрі бар, оларға___ _мутагендер жатады. Ә. Хромосомалардын белгілі бір бөлігінің екі селенуін ____, ал хромосоманың бір бөлігінін үзіліп түсуін____деп атайды. Б. Хромосомалар санының екі селенуін__ уж селенуін____, ал төрт селенуін _ _ деп атайды.

Сұрақтары Жауаптары 1. Мутация тудыратын факторлар А)мутагендер В)анеуплоидия С)гетероплоидия Д)токсиндер Е)полиплоидия 2.Сыртқы орта жағдайларының әсерінен организм генотипінің өзгеруі А)генотиптік өзгергіштік В)тұқымқуалайтын өзгергіштік С)Модификациялық өзгергіштік Д)мутациялық өзгергіштік Е)модификациялық,мутациялық өзгергіштік 3..Әр түрлі жұпқа жататын пішініне қарай ажыратылатынь хромосомалар А)гаплоидты В)гомолог ты емс С)гомолог ты Д)аллельді Е)соматикалық 4. Хромосомалардың қызметі А)органикалық заттарды тасымалдау В)тұқымқуалау С)бөліну,ақпараттарды тасымалдау Д)көмірсуларды тасымалдау Е)нәруыздарды синтездеу 5.Цитоплазмалық тұқым қуалауды зерттеудің негізін салған А)К.Коренс,Э.Баур В)Э.Чермак-Зейзенаг С)С.С.Четвериков Д)И.Н.Вавилов Е)К.де Фриз Б І Л І М І Ң Б О Л А Ш А Ғ Ы Ң

1.А; 2.С; 3.В; 4.В; 5.А;

Полиплоидияға есеп: Қызылша өсімдігінің хромосома жиынтығының диплоидты саны 2n=18. Негізгі санды – х - ты қолданып, мынадай өсімдік түрлерінің: а) триплоиды; ә) тетраплоиды; б) пентаплоиды, гексаплоидты хромосома жиынтығын анықтаңдар.

Шешуі: Егер қызылша өсімдігінің диплоидты саны 2n=18 - ге тең бокса, ал гаплоидты жиынтығы, жыныс жасужаларының мейоздық жолмен бөлінуіне байланысты гаплоидты саны: n=9 - ға тең. Жауабы: а) триплоиды 3*х=3*9=27 ә) тетраплоиды 4*х=4*9=36 б) пентаплоиды 5*х=5*9=45 гексаплоидты 6*х=6*9=54

Ойын дегеніміз - жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл - күйін көтеретін, ойландыратын үрдіс. «Сен – маған, мен – саған» ойыны. Шарты: бұл ойында топ оқужылары өздері дайындаған сұрақтарын калесі топ оқужыларына қояды, егерь калесі топ оқужылары дұрыс жауап бере алмаза жауабын айтып, қосымша ұпай аллоды.

IV. Қорытындылау Өзгергіштік Мутацияның типтеріМутацияның панда болу себептері Мутация

VІ. Ү Й Г Е Т А П С Ы Р М А V. Б А Ғ А Л А У