ФУТБОЛ ЎЙИНИНИНГ ПАЙДО БЎЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИ «Жисмоний тарбия ва спорт» кафедрами ўқитувчиси Жамматов Жасур urdu.uz

Футбол инг қадимий ўйинлардан беридир. Инглизларнинг эътироф этишларича, оёқ билан тўп ўйнаш Британ оролларида IX асрдаёқ куда машҳур бўлган.

1863 йил 26 октябрда Лондонда Англия футбол уюшмасининг ташкил этилиши пайтида бу ўйиннинг 13 моддадан иборат бўлган или расмий қоидалари тасдиқланган. Кейинчалик бу қоидалар бошқа барча милий уюшмалар учун футбол ўйинининг насоси бўлиб колди.

Футбол ўйинининг или қоидаларида белгиланишича, майданн узунлиги 200 ярд (183 метр)дан, кенглиги 100 ярд (91 метр)дан ошиқ бўлмаслиги керак. Дарвозалар ики устундан иборат бўлиб, улар орасида тўсин бўлмаган ва устунлар орасидаги масофа 8 ярд (7,32 м) бўлган.

1866 йилда дарваза баландлигини чеклаш учун устунлар орасига арқон тартиб қўйилган. Яна 10 йил ўтиб, бу арқонни ёғоч тўсинга алмаштиришган.

Дарвозабоннинг қўл билан ўйнашга ҳаққи йўқ эдди йилда ўнг қўл билан ўйнашга рухсат берилган, у ҳам бўлса фақат дарваза майданни исида. Дарвозабоннинг жарима майданни исида ҳам қўл билан ўйнаш ҳуқуқини қўлга киритиши учун 30 йилдан кўпроқ вақт керак бўлади (1902).

Узоқ вақт мобайнида на жарима тўпи, на 11 метрлик зарба бўлган. Қоидабузарлик учун эркин зарбалар билан чегараланиб қолинаверарди. Ниҳоят, 1891 йил инг қатъий жазолардан бери 11 метрлик зарба киритилди, уни инглизча сўз билан «пенальти» деб атайдилар.

Футбол шаклланаётган даврларда жамоа сардорлари ўйин қоидаларига риоя қилинишини кузатиб турардилар. Футбол майданнида ҳакам 1880 йилда пайдо бўлди, 1 йилдан сўнг иса ҳакам икита ёрдамчиси билан майданнга чиқа бош леди. Ҳуштак 1878 йилда киритилди, бунга қадар ҳакам тўхтатиш оки ўйинни қайта бошлаш учун овоздан оки қўл ҳаракатларидан фойдаланарди. Ўша йилларда барча милий футбол уюшмалари учун қоидалар бир хил оки мажбурий бўлмаган. Ҳар бир уюшма ўз хоҳишига кўра бу қоидаларга турки ўзгартиришлар киритиши мамкин эдди. Бу вазият халқаро учрашуйййвлар ўтказиш оки халқаро мусобақалар ташкил этишда қийинчиликлар туғдирарди.

1882 йили мустақил футбол иттифоқлари, яъни Англия, Шотландия, Уэлс ва Ирландия иттифоқларининг бирлашуйййви бўлиб ўтди. Бунда угона қоидалар қабул қилинди ва футбол қоидаларида у оки бу ўзгаришларни амалга ошириш ҳуқуқига ига бўлган халқаро Кенгаш тасдиқланди.

1871 йилда Англияда мамлакат Кубогининг йўналиши тасдиқланди. Бу кубок учун ҳозирда инглиз футбол клуб лари кураж олби бора дилер халқаро миқёсдаги или футбол учрашуйййви Англия ва Шотландия жамоалари ўртасида 1873 йилда бўлиб ўтди. Ўйинчилар жамоадаги жойлашиши ҳозиргидан бошқачароқ бўлган. Англия жамоасида 7 навар ўйинчи ҳужумда, 1 навари ярим ҳимояда бўлган, шуйййнингдек, 2 навар ҳимоячи ва 1 навар дарвазабон бўлган. Шотландия жамоаси таркибида иса 6 навар ҳужумчи, 2 навар ярим ҳимоячи ва 1 навар дарвазабон бўлган.

XIX асрнинг 80- йилларида футбол ўйини Европа қитъасидаги мамлакатларга ёйила бош леди йилда футбол Голландияга, кейинроқ иса Данияга кариб келли йилдан бошлаб Швейцарияда, 1890 йилдан Чехияда, 1897 йилдан иса Россияда футбол ўйнай бош ледилар.

1882 йилда халқаро уюшмалар бошқармасига насос солинди. Ниҳоят, 1904 йил 21 майдан Франция ташаббусига кўра ҳозирда 200 дан артиқ давлатлар аъзо бўлган Халқаро Футбол Уюшмаси – ФИФА ташкил этилди. ФИФА билан бир қаторда 1954 йилдан бошлаб Европа Футбол иттифоқи – УЕФА ҳам фаолият кўрсатади.

1930 йилдан бошлаб ҳар 4 йилда футбол бўйича жаҳон чемпионате, 1958 йилдан бошлаб иса милий терма жамоалар қатнашадиган Европа чемпионат лари ўтказилиб келмоқда йилда футбол олимпия спорт турина айлант и, амо расмий жиҳатдан у Олимпия ўйинлари дастурина 1908 йилда киритилган.

Осиё Футбол конфедерациями (ОФК) 1954 йили тузилган бўлиб, ҳозирги вақтда 44 га яқин мамлакатларни бирлаштиради. Ўзбекистон Футбол федерацияси 1994 йилдан ФИФА ва ОФК га аъзо бўлган, ҳозирда ФИФА ва ОФК томонидан ўтказиладиган барча расмий мусобақаларда қатнашиб келмоқда.

Ўзбекистонда футболкинг ривожланиши Ўзбекистонда замонавий футбол ўтган асрнинг бошларида пайдо бўлди ва тезда машҳур ўйинга айлант и. Унинг ривожланиш жойлари Фарғона, Тошкент, Андижон, Қўқон ва Самарқанд эдди. Илк бор футболки Қўқонда ўйнаганлар. Худди шуййй орда 1911 йилнинг охирида беринчи футбол жамоаси ташкил топган.

Бир оз вақт ўтгач, Тошкентда ҳам футбол ўйнай бош ледилар. Тошкентлик футбол ишқибозлари орасида инг машҳур жамоа бу ТОЛС – Ташкентское общество любителей спорта (ТСИЖ – Тошкент спорт ишқибозлари жамияти) эдди. Бу жамият 1912 йилда тузилган бўлиб, куда қисқа вақт исида футбол ҳамда бошқа спорт турларининг ривожланиши учун кўп хизмат қилган йилнинг икинчи ярмида Ўзбекистонда футбол айтарли даражада ёйила бош леди. Футбол ўйинига Андижон ва Самарқандда ҳам қизиқиш орта бош леди.

Ва, ниҳоят, 1914 йил 25 майдан Тошкентда Ўзбекистоннинг инг купли ики жамоаси ўртасида марказий учрашуйййви бўлиб ўтди. Бунда Тошкент ва Фарғона футболкилари тўп сурдилар. Тошкентликлар ўйинда 3:2 ҳисобида муваффақиятга эришдилар. Ўзбекистонда футбол ривожланишининг бошланғич даври ҳақида хулоса қилиб шуйййни ҳам антиб ўтиш жоизки, футбол майданнлари ва ўқув машғулотларининг бўлмаганига қарамай, қисқа вақт исида Фарғона, Тошкент, Қўқон, Андижон ва Самарқандда ўзбек футболенинг ривожига ввулкан ҳисса қўшган истеъдодли футболкилар пайдо бўлди.

1920 йилдан бошлаб футбол республикамизнинг чека қишлоқ ва маҳаллаларига кариб борис, машҳур ўйинга айлант и. Ёшлар, талабалар, ишчи ва деҳқонлар футболка таллина бош ледилар йил Москва ва Тошкент футболкиларининг или учрашуйййви ўтказилгани билан аҳамиятга лойиқдир йилда мамлакат Жисмоний тарбия кенгаши томонидан оммавий жисмоний тадбирларнинг тақвими тузилди. Ўзбекистонда футболки ташкиллаштириш бир оз тартиблироқ тизимга ига бўлди.

1928 йил Москвада бўлиб ўтган халқаро спартакиада қатнашиш Ўзбекистон футболкилари учун ниҳоятда жидкий имтиҳон бўлди. Футбол бўйича спартакиада беринчилиги учун 22 жамоа кураж олби борды, улар қаторида Англия, Германия, Австралия, Швейцария ва Финляндиянинг ишчи клублардан иборат терма жамоалари ҳам бор эдди.

Кейинги йилларда ўртоқлик ўйинларини ўтказиш учун Ўзбекистонга Норвегия, Германия, Финляндия, Москва, Ленинград, Украина, Кавказ арти мамлакатларидан кўплаб купли футбол жамоалари келли. Мисол учун, 1931 йил 4 октябрда бўлиб ўтган матчда Норвегия терма жамоасига қарши Ўзбекистон кассаба уюшмалари терма жамоаси чиқди. Норвегияликлар техника ли футбол намойиш этиб, 5:2 ҳисобида ғолби чиқдилар. Уч кундан сўнг скандинавиялик меҳмонларга қарши Тошкентнинг беринчи терма жамоаси майданнга тушди. Ўзбекистонликлар ўйинни юқори тезликда олби борис, 4:2 ҳисобида муваффақиятга эришдилар.

1937 йил футбол мавсумининг аҳамиятли ҳодисаси – собиқ Иттифоқ чемпионате эдди: 56 жамоа ўртасидаги гуруҳларда ўйналди. Ўзбекистон шаънини Тошкентнинг Динамочилари ҳимоя қилдилар. Улар футбол бўйича мамлакат чемпионатеда иштирок этган беринчи Ўзбекистонлик жамоа эддилар.

1950 йилнинг болида Ўзбекистонда «Пахтакор» спорт жамияти ташкил этилди. Ҳозиргача мустақил Ўзбекистон чемпионатеда ва расмий халқаро мусобақаларда муваффақиятли ўйинлар кўрсатиб келаётган, Республикамизнинг инг купли жамоаси бўлган «Пахтакор»нинг тузилиши ҳам шуййй жамият билан боғлиқ.

1960 йилдан 1991 йилгача (танаффуслар билан) «Пахтакор» собиқ Иттифоқнинг юлий лигасида иштирок этиб келли. Бу ислоҳотлар ва туб ўзгаришлар даври бўлган эдди. «Пахтакор»нинг барча кўзга кўринарли муваффақиятлари унинг куплилар гуруҳидаги чиқишлари билан боғлиқ. Йигирма йил танаффус билан ики бора 1962 ва 1982 йилларда Пахтакор юлий лигада фахрли 6-чи ўринга сазовор бўлган йилда финалга чиқиб, унда Москванинг «Торпедо» жамоасига 0:1 ҳисобида ғалабани бой бериши «Пахта- кор»нинг Иттифоқ Кубоги ўйинларидаги инг йирик муваф- фақияти эдди.

Собиқ Иттифоқнинг или терма жамоаси учун 5 та пахтакорчи ўйнар эдди: В.Федоров, Ю.Пшеничников, Г.Красницкий, М.Ан, А.Пятницкий. Турли йилларда инг яхши 33 футболки қаторида Ю.Пшеничников (1966, 1967), М.Ан (1974, 1978), Б.Абдураимов, В.Хадзипанагис (1974), А.Якубик (1982) ва А.Пятницкий (1991) номлари бор эдди. Ўша йилларда Ўзбекистон футбол ишқибозларида ката қизиқиш уйғотган ўйинлар сирасига 1964 йил пахтакорчиларнинг «Пирасикаба» (Бразилия) ҳамда (1:0), Уругвайнинг 25 карра чемпионы «Насьонал» (Монтевидео) жамоалари билан учрашуйййвлар кради. Уругвайликларнинг ҳарчанд уринишлари ва қаршиликларига қарамасдан «Пахтакор» 2:1 ҳисобида ғалаба қозонди.

17 навар истеъдодли футболкининг ҳаётини олби кетган 1979 йилги машъум авиа ҳалокатдан сўнг 1980 йилда Пахтакор янги таркибда собиқ Иттифоқ чемпионатенинг юлий лигасига йўл олди. У орда Тбилиси динамочиларини 3:0, Донецкнинг «Шахтёр»ини 2:1 ҳисобида мағлуб эдди, Киевнинг «Динамо»си билан дуранг ўйнади ва «Гроза авторитетов» совринини қўлга киритди йилларнинг пахтакорчилари Ўзбекистон футболенинг ривожланишида ёрқин из қолдирганлар. Бу давр мобайнида «Пахтакор»ни собиқ Иттифоқ чемпионатедаги чиқишларга тайёрлашда М.Якушин, Б.Аркадьев, Г.Качалин, В.Соловьев, Б. Абдураимов, Х.Рахматуллаев кабы мураббийларнинг ҳиссаси беқиёсдир. Республика терма жамоалари ва юқори малакали жамоалар учун заҳира тайёрлашда Г.Сорвин, Х.Мухитдинов, А.Мошеев кабы устоз мураббийларнинг меҳнати ввулкан бўлган.

1992 йил мустақил Ўзбекистон Республикасининг или чемпионате ўтказилди. Мамлакатимиз футболе тарихида янги саҳифа очилди. Бу чемпионатнинг юлий лигасида 17 та, беринчи лигасида 18 та, икинчи лигасида иса 42 та жамоа иштирок эдди. Ўзбекистон чемпионы унвони учун кечган шиддатли куражда «Пахтакор»га нсосан Фарғона водийсининг «Нефтчи», шуйййнингдек, «Сўғдиёна» (Жиззах) ва «Нурафшон» (Бухоро) жамоалари купли қаршилик кўрсатдилар йил 7 июнда Ўзбекистон Футбол федерацияси «ФИФА»га, шуййй йилнинг декабрь обида иса Осиё Футбол конфедерациямига аъзо бўлди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1993 йил 18 март доги «Ўзбекистон Республикасида футболки янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармонининг мамлакатимизда футболки ривожлантиришдаги аҳамияти куда катадир.

1994 йилда или бор ёш мустақил Республика элчилари Японияда ўтказилаётган XII Осиё ўйинларида – Осиё минтақасидаги йирик спорт форумида таништирилдилар. Олтин медаль совриндорлари номи учун куражда ўзбек футболкилари Саудия Арабистони (4:1), Малайзия (5:0), Гонконг (1:0) ва Таиланд (5:4) терма жамоалари устидан ғалаба қозондилар. Чорак финалда Туркманистон терма жамоасини 3:0 ҳисобида, ярим финалдаги шиддатли ва ўта мураккаб ўйинда Жанубий Кореянинг купли жамоасини 1:0 ҳисобида мағлуб эддилар. Ва, ниҳоят, финалда Хитой терма жамоасини 4:2 ҳисоби билан енгдилар. Бу жамоа мураббийлари доцент Р.Акрамов ва спорт устаси Б.Абдураимовлар эдди. Асосий таркибнинг 7 навар ўйинчиси ЎзДЖТИ талабалари бўлганини антиб ўтиш жоиздир. Шу йилнинг ўзида Осиё чемпионлари Кубогида или бор қатнашган Фарғонанинг «Нефтчи» клуби футболкилари учинчи совринли ўринни игалладилар.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 17 январдаги «Ўзбекистонда футболки ривожлантириш тамойиллари ва ташкиллаштириш насосларини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги фармони Ўзбекистонда футболкинг кейинги ривожи учун ката аҳамият касб эдди. Бу фармонда келгуси футболки клублар насосида ривожлантириш ва йилларда вилоят марказларида футбол бўйича ўсмирлар мактаб-интернатлари очилиши кўрсатилган эдди йилдан 2005 йилгача бўлган вақт исида Тошкентнинг «Пахтакор» ва Фарғонанинг «Нефтчи» клуб лари чемпионат етакчилари бўлиб келли. Пахтакорчилар беш маротаба Ўзбекистон чемпионы бўлганлар (1992, 1998, 2002, 2003, 2004) ва 6 маротаба мамлакат Кубоги совриндорлари қаторидан жой олганлар (1993, 1997, 2001, 2002, 2003, 2004). «Нефтчи» ҳам беш карра республика чемпионы ( , 2001) ва 2 карра Ўзбекистон Кубоги соҳиби (1994, 1996) бўлган.

Ўзбекистон чемпионы унвонига яна «Навбаҳор» (1996), МҲСК (1997) ва «Дўстлик» клуб лари эришганлар. Шунингдек, 1997, 1995, 1998 йилларда «Навбаҳор» ва 2000 йилда «Дўстлик» жамоаси Ўзбекистон Кубогини қўлга киритганлар йилги Осиё Чемпионлари Кубоги учун куражда Қаршининг «Насаф» жамоаси иштирок этади. Саралаш босқичларида 5 ғалабани қўлга киритиб, ярим финалга чиқдилар. Аммо бронза медали учун кечган бу ўйинда қаршиликлар «Истиқлол» (Эрон) жамоасига 2:5 ҳисобида ғалабани бой бериб, 4- ўринни игаллайдилар йилда Тошкентда бўлиб ўтган чемпионлар лигаси чорак финалида пахтакорчилар ката устунлик билан Туркманистоннинг «Нисса» жамоасини 3:0, Эроннинг «Пируза»сини 1:0 ва Ироқнинг «Ал-Талиба» кабы жамоа-ларини 3:0 ҳисобида енгдилар. Ярим финалда ики матч натижаларига биноан Таиланднинг «Бек-Теро Сосана» жамоаси устун келли.

йилларда Ўзбекистоннинг ёшлар терма жамоаси футболкилари ката ютуқларга эришдилар. Қатарда Таиланд терма жамоасини 4:0, Катарни 5:4 ҳисобида енгиб, сўнг Жанубий Кореяга 0:2 ҳисобида ғалабани бой бериб, футболкиларимиз чорак финалга йўл олди ва унда Сурия Арабистонини 4:0 ҳисобида мағлуб эддилар. Ярим финалда ўзбек футболкилари Япония терма жамоаси билан учрашдилар. Шиддатли ва қизғин ўтган ўйиннинг насосий вақти 1:1 ҳисоб билан якунланди. 11 метрли зарбалар йўллашда японлар бир оз устунроқ чиқиб, 4:2 ҳисобида ғолби бўлдилар. Тўртинчи ўринни игаллаган Ўзбекистон ёшлар терма жамоаси дунёнинг инг купли 16 жамоаси қаторида майданнга чиқиш имкониятини қўлга киритди.

Жаҳон чемпионате 2003 йилнинг декабрь обида БААда бўлиб ўтди. Ўзбекистон футболкилари чиройли ва баҳамжиҳат ўйин кўрсатдилар, лекин 1/8 финалга чиқа олмадилар. Бироқ, мутахассислар ва ишқибозлар Ўзбекистон терма жамоаси ўйинини юқори баҳоладилар. Уч ўйин давомида улар ўз тенгдошлари билан кураж олби бордылар, лекин Мали жамоасига (Африка чемпионы) 2:3, Аргентина термасига (айни пайтда жаҳон чемпионы) 1:2, Испания терма жамоасига (Европа чемпионы) 0:1 ҳисоби билан ғалабани бой бердилар.

Футбол майданни ўлчамлари

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАХМАТ !