§11. Гидросфера және оың құрамы.Су айналымы

Судың мұхиттан құрлыққа және құрлықтан мұхитқа үздіксіз ауысу процесін дүниежүзілік су айналымы деп атайды.Табиғатағы су айналымсының маңызы өте зорь.Ол гидросфераның жеке бөліктерін біріктіріп қана қоймайды,сонымен бірге гидросфераны, литосфераны, атмосфера мен тірі ағзаларды бір-бірімен өзара байланыстырады. Табиғатағы су айналымы

Су айналым Мұхиттағы су күн жилусының есебінен оның балансусына қарай ауаға көтеріледі. Бу желдің күшімен құрлыққа жетеді және су тамшыларсына айнала отырып, сумыған соң жаңбыр түрінде жерге түседі. Жаңбыр сумы көлдер мен өзендердің сумсын толтырады және біртіндеп қайтадан мұхиттарға қайтып келеді. Жердегі барлық су оссындай айналымды қайталап жасайды.

Гидросфера-Жер шарсының су қабығы,ол ғаламшардағы химиялық қосылысқа түспеген табиғи судың барлық түрін қамтиды.Гидросфераны және оның құрамдас бөліктерін зерттейтін ғылымды гидрология деп атайды.Гидродогия зертеу объектісіне қарай екі салаға: Дүниежүзілік мұхит пен оның бөліктерін зерттейтін мұхиттану мен құрлықтағы суларды зерттейтін құрлық гидрология ссына жіктеледі. Гидросфераның жалпы көлемі,шамамен,1,4 млрд км³.Бұл хорасан мол су массассының тек 2,5%-ы ғана тұщы су,қалған 97,5% -сын ащы су құрайды.Тұщы сулардың босым бөлігі мұздықтарда шоғырланады.

Суды ң қ асиеттері. Су-Жер шарсындағы ең көп таралған айрықша зат,химиялық құрамы жөнінен суток оксиді H O болып табылады Су қалыпты жағдайдың өзінде үш бірдей күйде бола аллоды.Судың бір күйден екінші күйге ауысумы үшін белгілі бір мөлшерде жилу жұмсаллоды(балансу,қар мен мұздың еруі) немесе бөлініп щағады (конденсация,судың қатуы). Басқа затратмен салыстырғанда су қатқан кезде көлемін ұлғайтады.Таза су қалыпты қысым жағдайсында +100ºС- та қайнайды,0ºС-та қатады. Су еріткіш болғандықтан табиғата таза күйінде болмайды,яғни оның құрамсында еріген күйде езды-көпті бөгде затрат кездеседі. Суда тұздардың шоғырланумөлшері, яғни тұздылығы болады. Суудың тұздылығсын бір литрдегі грамм есебімен(г/л),пайыз (%) және промилле( ) есебімен өлшейді.

Таби ғ ата ғ ы су айналымы,оны ң ма ң ызы. Судың күн энергиясы мен ауырлық күші әсерінен гидросфера,атмосфера,литосфера,және тіршілік дүниесін қамтитсын үздіксіз айналымсын Дүниежүзілік ылғал айналымы немесе су айналымы деп атайды. Судың барлық табиғат құрамбөліктерін қамтитсын айналымы көптеген миллион жилдар бойы тоқтаусыз жүруде.Су айналымсының нәтижесінде мұздық сулары толығымен «жаңаруы» үшін 8 мың жил,мұхит сумсына 3 мың жил қажет.Өзен сулары,шамамен,әрбәр 12 күн,ал атмосферадағы су әрбір 9 күн сайсын алмасып отрады.

Гидросфераның пайда болуы туралы түрлі гипотизалар бар, бірақ оны Жердің пайда болуымен байланыстыратсыны ең сенімдісі болып саналлоды. Литосфера, атмосфера мен гидросфера мантия затратсының балқу және дегазациясы нәтижесінде, біртұтас процесінде түзілгендігі бәріне де ықтимал.

Су дегеніміз – Жер бетіндегі ең көп таралған және ең төтенше зат. Су ғана қалыпты жер жағдайларсына үш күйде: қатты, сұйық және газ тәрізді күйде бола аллоды. Сонысымен ол сендай күйдегі барлық басты затратдан шұғыл айырымдаллоды. Судың бір күйден екінші күйге ауысумы жилу шығсынсын керек етеді немесе керісінше оның тиісті мөлшерінің бөлінуімен қосарланады.

Суды пайдалану Судың негізінен тіршілік адамзат, жан – жануарлар, микроорганизмдер және өсімдіктер пайдаланады. Су тірі организмнің құрамсына кіріп хонда зат және энергия алмасумсына қатысады. Су 10 – 12% камсе адам әлсіреп, шөлдеп, қол – аяғы дірілдеп жалпы жағдайы нашарлайды. Ал 20 – 25% камсе оның өмір сүруі тоқтайды. Бір адамның 50 т су пайдаланады. Суды ең негізгі қолданушы ауыл шаруашылық салаты. Мысалы, 1 тонна бидай алу үшін 1,5 тонна су пайдаланады