Фаннинг мақсад ва вазифалари. Дарахт турлари ва уланинг географии тарқалиши

Дунё ўрмонлари

Табиий фанларни хусусан ботаниками ривожланишига Швед табиатшуййнос олими Карл Линней ( ) ката ҳисса қўшди. У ўсимликларни илмий тавсифлаш услубини ишлаб чиқди ва 1753 йилда ўзининг машҳур сунъий систематика сини ишлаб чиқди.

Ушбу систематика ўша давида ботаника фанига маълум бўлган дарахт – бута ўсимликларини тартибга солди. К.Линней ўз систематика сини асоси этиб тур терминини қабул қилди ва бинар номенклатура сини ишлаб чиқди. Бинар номенклатура ёки қўш исмлилик турни турдан ажратиш учун ишлаб чиқилди: биринчи сўз туркомни, иккинчи сўз ўсимликни намини билдиради.

Масалан. Тутдошлар (Moraceae) оиласи тут (Morus) маклюра (Maclura), инжир (Ficus) туркомларига ажратилди. Ўз навбатида тут туркомидаги оқ тут (Morus alba) қора тут Morus nigra, қизил тут (Morus rubra), Ҳинд тутти (Morus indica) ва ҳоказо тур ларга ажратилди

Очиқ уруғлиларга 390 та оила киритилган бўлиб, улар 13 минг турком ва 240 минг турдан иборатдир.

Очиқ уруғлилар 370 млн йил олдин ер изида пайдо бўлиб, улар таркибида 4 та сина мавжуд. Улар нинабарглилар, гинкго синаи, гнетовийлар, саговниклардир. Очиқуруғлиларга 800 замонавий тур жамланган. Шулардан 500 тури нинабарглиларга кради. Ер юзининг 95 % нинабарглилар хиссасига тугри келади.

Ер рашида инг кўп тарқалган ва биз учун инг қимматли ўсимлик қоплами бу ўрмонлардир. Тахминий хисоб-китобларга қараганда Ер рашидаги барча ўсимлик миқдорини (фитомасса сини) 82 %ни ўрмонлардаги жима ўсимлик миқдори ташкил этажи. Оҳирги маълумотларга кўра Ер юзасидаги барча ўрмонларнинг майдонлари 4 млрд гектара яқинлашади, бу қуруқликнинг 30 % ни ташкил этажи. Ушбу ўрмонларнинг ёғоч захираси 350 млрд м 3 дан ошибке тедди.

Ўрмонлар хом-ашёсидан 20 манга яқин турки маҳсулотлар олинади шуйй билан бир қаторда Ер юзасининг барча регионларида ўсувчи турки типдаги ўрмонлар планетамизнинг гигант кислород фабриками сифатида Ер атмосфера сига доимий равишда кислород ажратиб, янсон ва барча тирик оргонизмларни яшаши учун қулай шароитни юзага келтирган.

Дунёда йиллик ёғоч тайёрлаш миқдори 2,5-3 млрд м 3 бўлиб, бу кўрсаткич келажакда 4,5-5 млрд м 3 га етиши мамкин. Агарда ушбу ўрмонлардаги йиллик ўсиш 5,5 млрд м 3 ни (ўзлаштирилган ва эксплуатация қилинадиган ўрмонларда 1,8 млрд м 3 ) ташкил этишини хисобга олсак, яқин келажакда дунё ўрмонларининг майдонлари отбора камайиб бориши аён бўлади.

1972 йилда бўлиб ўтган БМТнинг Стопгольмдаги анжуманида Ўрмонлар хеч қандай алмаштириб бўлмайдиган, балки планетамизнинг куда мухин ва мураккаб экология тизими эканлиги, табиий комплексларни ўсимлик ва хайвонот дунёсини сақлашда алоҳида аҳамиятга ига эканлиги такидлаб ўтилган. Республикамиз Олий Кенгашининг 1999 йилдаги навбатдаги сессиясида қабул этилган Ўрмон қонуни мамлакатимизда ўрмон бойликларини сақлаш, кўпайтириш ва ўрмонларнинг ҳимоя фунцияларини оширишни назарда тутади.

Ер шари ўрмонларида сифатли ишбоп ёғоч берувчи нинабаргли дарахтлар Ўзбекча нами Русча нами Лотинча номланишиЎсадиган ҳудуди нами 1Оддий қарағай Сосна обыкновеннаяPinus sulvestris Евро осиё 2Оддий қорақарағай Ель обыкновеннояPicea abies Европа 3Сибирь кедр қарағайи Сосна кедровая СибирьPinus sibirica Россия 4Сибирь оқ қарағайи Пихта СибирскаяAbies sibirica Россия 5Сибирь тилоғочи Лиственница СибирскаяLarix sibirica Россия 6Оқ туфли қорақарағай Ель белаяPicea glaucaАҚШ ва Канада 7Қора туфли қорақарағай Ель чёрнаяPicea marianaАҚШ ва Канада 8Бальзамли оқ қарағай Пихта бальзамическаяAvies balsamca Канада 9Ладан қарағай Сосна ладаннаяPinus taedaАҚШ 10Америка Тилоғочи Лиственница американская larix Americana Канада 11Доимяшил секвойя Секвойя вечнозеленаяSeguoia sempervirensАҚШ 12Дугласия Pseudotsuga menziesiiАҚШ 13Улкан оқ қарағай Пихта великаяAbies grandisАҚШ 14Каролин тсугаси Тсуга КаролинаTsuga carolinianaАҚШ 15Бразилия араукария си Араукария бразилскояArauearia brasiliana Жанубий Америка

Ер шари дендрофлорасида сифатли ёғоч берувчи асосий япроқ баргли ўрмонлардаги дарахт турлари Ўзбекча нами Русча нами Лотинча номланишиЎсадиган ҳудуди нами 1Ёзги эман Дуб летнийQurcus robir Россия, Европа 2Оддий қора қайин Бук леснойFagus syllsatico Европа 3Қоя эмани Дуб скальнойQurcus petrae Европа 4Австрия эмани Дуб ценили авсртQurcus cerris Жанубий Европа 5Оқ эман Дуб белыйQurcus alba Америка 6Йирик медали эман Дуб крупноплодныйQurcus macrocarpaАҚШ 7Шимол эмани Дуб северныйQ. borealis Канада 8Ўткир баргли заранг Клен остролистныйAcer platanoi olees Европа, Россия 9Оқ қайин Береза повислояBetula pendula Россия 10Қоғоз қайини Береза бумажкаBetula papyrtiferaАҚШ 11Жўка Липа мелколистнаяTilia cordata Европа 12Ликвидамбр Liguidambar formasanca Хитой 13Доим яшил эман Дуб острыйQurcus acuta Япония 14Шарқ чинори Платан восточныйPlatanus jrientalis Европа Осиё 15Тик тарахти ТикTectona grandis Индонезия 16Эвкалипт тарахти Эвкалипт большойEucalyptus grandis Австралия 17Баобаб тарахти БаобабAdon sonia digitata Африка

Ер шари дендрофлорасида озиқ-овқат, техник хом-ашё берувчи қимматли дарахт турлари Ўзбекча нами Илмий нами Хом ашё нами Дарахт ўсадиган мамлакат 1Нон тарахтиArtocarpns integra Нон хамири Хиндистон 2Қалампир мунчоқ тарахти Syzygium aromaticum Гваздика зиривори Хиндистон 3Корица тарахтиCinna momuni zeylanicuni КорицаХиндистон 4Мускат ёнғоғиMyristica fragrans Мускат ёнғоғи Индонезия 5Грек ёнғоғиJuglans regiaЁнғоқ меваси Евро Осиё 6Қора мурч лианасиPiper nigruniҚора мурч зиравори Хиндистон 7Маданий хурмоDiospyros lotus Хурмо меваси Марказий Осиё Хитой 8Ўрмон ёнғоғи фундукCorylus avelliana Фундук ёнғоғи Европа Кавказ 9Хандон пистаPistacia vera Писта ёнғоғи Эрон Марказий Осиё 10Қизил сандал тарахтиPterocorpus santalinus Хушбўй қизил ёғоч Хитой 11Махагония тарахтиSuvietenia macrophyllaҚимматли ёғоч Бразилия Колумбия 12Қора дарахтDiospyros ebenumҚора ёғоч Африка

Европа ўрмонлари, дендрология таркиби, тарқалиши ва ресурслари

Шимолий Европа давлатлари ўрмонлари Шимолий Европа давлатларига Скандинавия ярим орлидаги Норвегия, Швеция, Финландия ва Исландия кабы давлатлар кради. Уларнинг мумий майдони 112 млн гектар бўлиб, ярим ўрмон билан қопланган, ушбу ўрмонлардаги асосий нинабаргли тур ларга родий қарағай (Pinus sulvestris) ва родий қорақарағай (Picea abies) кради. Ўрмон билан қопланганлик даражаси Финландияда-61%, Швецияда – 57%, Нарвегияда – 27% ни ташкил этажи. Нарвегияда нам ва юмшоқ иқлим бўлиб, тоғли худудларда аксинча оғир иқлимли шароит мавжуд. Ёғингарчилик миқдори сосан млн, тенгиз бўйларида 2000 мм гача ёғин ёғади.

Ғарбий Европа давлатлари ўрмонлари Буюк Британия майдони 244,1 минг км 2 ни ташкил этажи. Мамлакат иқлими типик океан иқлими – ёғин, туман ваша могла бой. Узоқ ўтмишда буюк Британиянинг ката қисми ералаш ўрмонлар билан қопланган бўлади, кейинчалик қишлоқ хўжалиги эҳтиёжлари учун янги ерлан заур бўлган ва улар кесилиб кетган. Мамлакат жанубида сосан эман (Qurcus robur) учраса, шимолга ва ғарбга қараб, унинг ўрнини қоя эмани (Qurcus petraea) игаллайди. Улар билан бергаликда граб, қорақайин, қайрағоч, жўка, қайин шуйймтол ва каштанлар берга ўсади.

Марказий Европа ўрмонлари Европанинг марказита Швеция давлати жойлашган бўлиб, 41,4 минг км 2 майдонни игаллайди. Мамлакатнинг мумий ўрмон майдони 981 минг га бўлиб, унинг 960 минг гектаре ўрмон билан қопланган, қолган 21 минг гектаре бутазорлар билан банд. Асосий ўрмонлар Альп тоғ тизимида жойлашган ( м д.с.б) бўлиб, улар сосан ералаш ўрмонлар Fagus, Qurcus ва Picea турларидан иборат. Альп тоғларида ўрмон билан қопланганлик 17% дан ошмайди, бу ерландаги ўрмонларнинг юқори зоналарида ( м) Larix deciduas, м баландликларда Picnus cembra ва Pinus uncinata ва Pinus sylvestris учрайди. Швеция платонида Qurcus robur ва Qurcus petraea учрайди. Водийларда 3 хил типдаги ўрмонлар шаклланган: эман-граб, эман-қайин ва қорақайин ўрмонлари сосан унимдор кул ранг тупроқларда ўсади.

Шарқий Европа ўрмонлари Польша 312,7 минг км 2 майдонга ига бўлиб, иқлими мўътадил континенталдир. Ёғин миқдори млн ни ташкил этажи. Физик-географии шараоитларига кўра, Польша худуди ералаш нинабаргли-кингяпроқбаргли ва япроқбаргли ўрмонларга бойдир. Лекин кейинги пайитларда янсон аралишуййви оқибатида япроқбаргли турларни нинабргли турлар сиқиб чиқарилади, бу сосан Pinus sylvestris ва Larix sibirica турларидир. Маҳаллий Larix polonica ҳам кинг майдонларда ўстирилади. Тахминан 83 % ўрмон майдони Picea abies игаллаган: қолган 17 % ҳудудда оққарағай, тоғ қарағайи(Pinus тида) игаллаган.

Жанубий Европа ўрмонлари. Словения ва Хорватияда заданий ўрмонлар яратиш кўлами юқори. Далалар чеками, сув ҳавзалари ва йўллар бўйлаб тез ўсувчи теракт турлари навлари асосида саъноат терактзорлари барто этилган. Улар 400 м 3 /га ёғин заҳирасига игадирлар. Йилига регионда минг гектар заданий ўрмонлар барто этилади. Тоғларда м баландликларда Qurcus frainetta Qurcus cerris, Qpubescens, Q. trojana, Juglans regia, Castanea кабы турлар кинг тарқалган м баландликларда зарнаб (Taxcs baggata) Abies borisii-regis, Abies cephalonica, Pinus peuce учрайди. Албания ўрмон фонды 1282 манга га, унинг 149 минг гектаре нинабаргли тур ларга тўғри келади. Умумий ёғоч захираси 80 млн м 3. ўрмон билан қопланганлик 47 %. Греция ресбуликасининг заданий 131,9 минг км 2 бўлиб, иқлими юмшоқ Ўртаер тенгиз иқлими ҳисобланади. Грециянинг мумий ўрмон майдони 5754 минг га, эксплуатация қилинадиган ўрмонлар 2512 минг га бўлиб, унинг 966 минг гектаре ёки 38,5 % қисми нинабрглиларга теги шли. Ёғоч заҳираси 152 млн м 3 шуйй жумладан 75 млн м 3 нинабарглиларга теги шли.

Олд Осиё ва жанубий ғарбий Осиё давлатлари ўрмонлари Туркия давлати 780,6 минг км 2 майдонга ига. Туркияда ўрмонлар сосан тоғли ҳудудларда тарқалга. Денгиз бўйларида мм ёғин ёғади. Йирик ўрмонлар Понтия тоғларида жойлашган бўлиб, эман турларидан ташкил топгандир м баландликларда шарқ қорақарағайи (Picea orientalis) ўсади, м баландликда юнга Нордман оққарағайи ералашиб ўсади. Ушбу дарахтлар 45 м гача ўсиб, 1 м га яқин тана ҳосил қиладилар. Уларни ёғоч заҳираси юқори – 1000 м 3 /га. Уларга баъзида Fagus orientalis қўшилиб, ералаш ўрмонлар ҳосил қиладилар. Понтия тоғларининг жанудий ёнбағирларида қурғоқчиликка чидамли Pinu nigra var caramanica учрайди. Денгиз бўйларига яқин Pinus brutia, Pinus Pallasiana, Qurcus cerria, Juylans regia турлари ўсади. Мамлакат жанубида Тавр ва Антитавр тоғларида м баландликларда ливан кедри (Cedrus libani) ўсади. У билан баланд бўйли арча (Juniperus exselsa) ўсади, у 25 метргача ўсиб, 3 м диаметрини ҳосил қилади.

Марказий ва Шарқий Осиё давлатлари ўрмонлари Осиё марказитаги Монголия давлати ҳудуди 1,57 млн км 2 бўлиб, мамлакати ҳудуди сосан ясси тоғлиқдан иборат, шимолда Монголия Олтойи, Хангай, Хэнтэй тоғлари мавжуд. Монголиянинг жанубий қисми ўрмонсиз ҳисобланади, ушбу ҳудуд Гоби саҳросига туташиб кетади, асосий ўсимлик тури Haloxylon ammodendron ва Coragana pygmaea, Caragana bungei ҳисобланади. Хитой дендрофлорасида қадимги нинабаргли дарахт турлари кўп: 20 та қорақарағай тури, 12 та қарағай, 9 та оққарағай, 7 та тилоғоч, 5 та тсуга, 60 хил заранг, 9 хил граб, 600 хил рододендрон учрайди.

Жанубий Осиё давлатлари ўрмонлари Покистон давлати 806,5 минг км 2 бўлиб, иқлими сосан тропик иқлимли ҳисобланади. Энг кўп учрайдиган дарахт турлари сосан япроқбаргли бўлиб, нинабаргли ўрмонлар мамлакатнинг тоғли ҳудудида жойлашган. Ўрмон фонды 2300 минг га, шуйй жумладан ўрмон билан қопланган 1500 минг га, сийрак ўрмонлар 800 минг га. Тоғли ўрмонлари шимолда ва шимолий-ғарбда 140 минг га майдонга м баландликларда ўсади. Асосан химолай кедри (Cedrus deodara), химолай қарағайи (Pinus griffithii), химолай қорақарағайи (Picea smithiana) ғарбий химолай оққарағайи (Abies pindrow) Роксбур қарағайи ёки узун нинабаргли қарағай (Pinus roxburghii) эман (Qurcus incana) сохта каштан, грек ёнғоғо кабы турлар учрайди. Белужистоннинг тоғли ўрмонлари 20 минг гектарда иборат бўлиб, м баландликларда жойлашган. Асосий ўрмон ҳосил қилувчи дарахт тури Жерарда қарағайи (Pinus gerardiana) ва арчадир (Juniperus polycarpos). Панжопда оқ тут (Morus olba) кинг тарқалган.

Шимолий Америка давлатлари ўрмонлари Канаданинг майдони 9976,2 минг км 2 бўлиб, сосан тундра, тайга ва арк чўллардан иборат. Ўрмон тундра зонасида оқ ёки ғуборли қорақарағай (Picea canadensis) қора туфли қорақарағай (Picea mariana) ғарб тилоғочи (Larix occidentalis), қоғоз қайини (Betula papyrifera) осинакўринимлиги теракт (Populus tremulaoides) ва тол (Salix glacua) ўсади. Тайга шимолий-ғарбий то Атлантика қирғоқларигача 5 минг км масофага чўзилиб кетган. Шимолроғида Pica canodensis, Picea mariana ва Abies balsamea кўпроқ тарқалган.

Жанубий Америка давлатлари ўрмонлари Жанубий Американинг мумий майдони минг км 2 га тенг. Ушбу ҳудуд дендрофлора куда бой, биргина Бразилияда 7 минг дарахт-бута турлари учрайди, уларнинг 200 тури саноат аҳамиятига игадир. Венесуэла ҳудуди 916,5 минг км 2 бўлиб, турки хил иқлим зоналарига ига, шуйй сабабли ҳам турки типда ўрмонлар вужудга келган. Дарахт турларида қимматли махагония, бальса, баку, анхелино, гваякум, сейба, курбарил дарахтлари муҳим аҳамиятга ига. Ўрмон майдони 48 минг га, ўрмон билан қопланганлик даражаси 53%. Умумий заҳира 123 млн м 3.

Африка ўрмон ресурслари, дендрология таркиби ва тарқалиши Африка қитъасининг майдони 30,3 млн км 2 бўлиб, мумий ўрмонлари 826,1 минг га ўрмон билан қопланганлик даражаси 27,5 %. Африкада 4 хил ўрмон турлари Шимолда субтропик, ғарбда тропик, шарқда – тоғ тропик, жанубда субтропик ўрмонлар тарқалган. Шимолади доим яшил ўрмонлар, маклис ва эман турлари (Qurcus ilex, Q suber) Атлантика пистаси (Pistacia atlantica) қулпунай тарахти (Arbutus unedo) ёввойи зайтун (Olea europaea), чилонжийда (Zizyphus lotus) учрайди. Тоғларда Алеп қарағайи, атлас кедри (Cedrus atlantica) тенгиз бўйи қарағайи (Pinus pinaster), арча (Juniperus thurifera), сандарак тарахти ўсади. Кедрзорлар заҳираси м 3 /га тенг.

Австралия ўрмон ресурслари, дендрология таркиби ва аҳамияти Австралия қитьасининг майдони 7,7 млн км 2 тенг. Австралия ўрмонларининг асосий ўрмон хосил қилувчи дарахт турлари-бу экволиптнинг 600 дан ошиқ турларидир. 490 хил акация, нинабарглилардан агтис, каллитирис, филлокладус, араукария ўсади. Агатис дарахтлари 80 м баландликга ига, қизил кедр (цедрела австралия илмий нами) куда қимматбаҳо ёғоч беради. Шимолда қадимги нинабаргли дарахтлар-араукария ўрмонлари ўсади, асосий тур-Куннингами араукария си (Araucaria cunnihghamii) ҳисобланади. Ўрмонларда 26 тур пальмалар ўсади. Намсева доимяшил тропик ўрмонлар 1,1 млн га майдонга ига, уларда қимматли 3 тур агатис (Agatis robusta, A. palmerstonii, A. brownii), 5 турдан араукария, эндиандра (ёнғоқ тарахти) флиндерсия (зарангга ўхшаш) турлари учрайди.

МДҲ ўрмонлари, дендрология таркиби, тарқалиши ва ареаллари МДҲ давлатлари орасида ўрмон ресурсларига бой давлат – Россия алоҳида ажралиб туради. МДҲ давлатларининг жима майдони 22,4 млн км 2 га тенг. Россия ўрмонларида саноат аҳамиятига ига қимматли тур ларга бойлиги билан характерланади: бу ўрмонларда қарағай, қорақарағай, оққарағай, тилоғоч, каштан, эман, жўка, грек ёнғоғи, заранг, шуйймтол турлари учрайди. МДҲ давлатлари ҳудудидаги ўрмонларда 570 хил дарахт турлари, 1050 хил буталар ва 53 хил лианалар учрайди. Бундан ташқари кейинги 250 йил ичида 2000 хил дарахт-буталар интродукция қилинган. Бутун ўрмонларнинг 73% нинабарглиларга тўғри келади.