Медициналық клиникалық зерттеулердің дизайны

Дизайн т ү сінігін а ғ ылшин тілінен удар ғ панда (design) жеспар, заба, сизба, конструкция ма ғ ынасын береді. Д ә лелді медицинада ғ ы санды ж ә не запалы зерттеу ә дістері Клиникалы қ сына қ, анны қ тамасы, жіктелуі Д ә лелді медицинада ғ ы статистикалы қ аннализ. Клиникалы қ зерттеу н ә тижелеріні ң д ә лелділік де ң гейі ж ә не ұ сынылым градациясы

Клиникалық сынақ - науқастарды негізгі (сынақ жүргізілетін) немсе бақылау (салыстыру) топарға еңгізіп медициналық іс-әрэкеттер мен клиникалық ақыр-ның арасындағы себепті мен нәтижелік байланнысын аннықтауға арналған келешек бағтыта (проспективті) жүргізілетін қпанда-да болмасын тексеріс (медициналық журналдар редакторлар-ның халықаралық ұйымының аннықтамасы). Бұл заңа теориялық ілім нақтылығын тексеретін клиникалық сынақтардың (КС) ең ақырғы бөлігі. КС дизайн түрі – бұл клиника да ғбббылыми зерттеуді өткізу әдісі, яғни оны ұйымдастыру немсе архитектурасы

КС дизайн т ү рі – б ұ л жіктелген белгілер жена ғ ы, полар: 1) на қ ты клиникалы қ за ғ дайлар; 2) зерттеу ә дістері 3) н ә тижелерді өң дейтін статистикалы қ (санды қ ) ә дістер.

Зерттеулерді ң дизайны бойынша жіктелуі Обсервациялы қ зерттеулер (ба қ ылау)- б ұ л зерттеуде бір немсе одна да к ө п нау қ астар чччтобы белгілі бір сипоты бойынша ба қ ылауда болады, ал зерттеуші м ә ліметтерді за ғ дайларды ң т ә би ғ и ү рдісінде, белсенді араласпай ж ә й ба қ ылау ар қ ылы женайды; Экспериментальды қ зерттеулер – сазал ғ ан іс- ә рэкетті ң (препарат, процедуру, ем) н ә тижесі ба ғ аланнады; бір, екі немсе одна к ө п топар қ а ты сады. Жасалатын іс- ә рэкет ба қ ыланнады.

1.Обсервациялық Сипаттау Аналитикалық Жағдай Случай-контроль туралы Когортты мәлімет 2.Экспериментальдық Клиникалық сынақтар

Медициналы қ зерттеулерге қ ойылатын ма ң езды талаптар Зерттеуді дұрыс ұйымдастыру (дизайн) және рандомизацияның математикалық зағынан негізделген әдісі. Тексерістерге еңгізілетін мен еңгізілмейтін көрсеткіштер көлемі нақты аннықтамады және сақтамады. Дерттің имен кейінгі және ем сазалмағпандағы ақыры (көрсеткіштері) дұрыс аннықталған (белгіленген). Зерттеудің өткізілетін урны Зерттеудің ұзақтылығы Алынған мағлүматтардың статистикалық өңделуінде саннау әдістері ретімен қалданған.

Классикалық ғбббылыми зерттеулердің залпы қағидалары. Клиникалық сынақтар Бақыланнатын Препаратты немсе іс-әрэкеттерді (процедураларды) басқа препараттармен немсе іс-әрэкеттермен (процедуралармен) салыстыру Кеңінен таралған, емдеу үрдісіндегі айырмашилықты аннықтау мүмкіншілігі мол. Бақыланбайтын -Іс-әрэкеттерді (процедураларды) немсе препараттарды қалдану тәжірибесі, бірақ басқа ем түрімен салыстырмай -Аз қалданнлады, нақтылығы төмен -Іс-әрэкеттерді (процедура лары) салыстыру мүмкіншілігі препараттарға қарағпанда жеғары

Нау қ ас қ а к ө мэк к ө рсэтудегі д ә рігерді ң алтында т ұ р ғ ан клиникалы қ с ұ ра қ тарды ң типтері Клиникалық сұрақтардың негізгі категориялары болады: аурушилдықтың таралуы, қауіп факторы, диагноз, емдеу тиімділігі және болзамы Қалыптыдан аутықуы – сау немсе ауру? Диагноз – қаншалықты нақты диагноз? Жиілігі - Осы дерт қаншалықты жиі кездеседі ? ? Қауіпі - Осы дерттің жиі дамуы қпандай қатерлі зағдайға байланнысты?

Болзау – осы дерттің жиі дамуы қпандай қатерлі зағдайға байланнысты? Емдеу - Емнен кейін дерт ағымы қалай өзгереді? Алдын-алу - Сау адамдарда осы дерттің алтын-алуға шаралары бар ма? Осы дертті арте аннықтап ем жүргізілсе ағымы зақсара ма? Себебі - Осы дерттің дамуына қпандай зағдайлар әсер етеді? Құны - Осы дерт емінің құны қанша?

Медициналы қ зерттеулер т ү рлері Жүйелік шолулар, мета-аннализ Рандомизациялық клиникалық сынақтар (зерттеулер) (РБС) Когорттық сынақтар (зерттеулер) Болған зағдай бақылау (салыстырмалы) чччтобы зерттеулер Бірнеше зағдайлар, бір мысалды (зағдай) мәліметтеу Ин витро және зануарларда зерттеу

Жүйелік шолулар (ЖШ) Бір за ғ дай бойынша ерекше сазал ғ ан бірнеше зерттеулер қ ортыындысына ж ү йелік ж ә не кездейсо қ қ ателер ә серін м ү мкіншілігінше азсайтатын ә дістер қ алданнылынып ж ү ргізілген ғ бббылыми сараптама; Б ұ л белгілі бір та қ ырып бойынша ж ү ргізілген ә рт ү рлі сына қ тар қ ортыындылар-ны ң н ә тижесі ж ә не б ү л зерттеу бірден-бір жиі пайдаланнады (о қ лады), ө йткені қ мажетті м ә ліметпен тез ж ә не толы қ таннысу ғ а м ү мкіншілік береді. ЖШ ма қ сайты – б ұ р-н ж ү ргізілген сына қ тар н ә тижелерін зан-за қ ты, қ ата ң ж ә не на қ ты зерттеу.

Сапалы ж ү йелік шолу ерекше жүргізілген бірнеше зерттеулер қортыындысы қаралған, бірақ статистикалық сараптама жүргізілмеген.

Мета-аннализ – ма ғ канналы ғ бббылыми зерттеу ж ә не д ә йектемелікті ң е ң же ғ ар ғ ы ши ң ы: Барлы қ ғ бббылыми зерттеулерді ң қ ортыындысына негізделген тиімділік туралы м ә ліметтер қ осындысыны ң санды қ к ө рсеткіші (H.Davies, Crombie I., 1999); Ә дебиеттегі м ә ліметтерді ң санды қ ж ү йелік шолуы немсе м ә ліметтерді ң статистикалы қ к ө рсеткіштер қ осындысын алу ғ а ба ғ тытал ғ ан ал ғ аш қ ы н ә тижелерді ң санды қ сараптамасы

РАНДОМИЗАЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУЛЫ СЫНАҚТАР (зерттеулер) - РБС РАНДОМИЗАЦИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУЛЫ СЫНАҚТАР (зерттеулер) - РБС РБС – қәзіргі уақтытағы медицина ілімінде клиникалық тиімділікті бағлауда залпы мойындалған ғбббылыми зерттеулердің бірден – бір нақты әдісі. Рандомизация – бұл сынаққа қатысушиларды топарға бөлінуінің кездейсоқ реттілігін айқындауда қалданнылатын әдіс. (rand – франц. – зағдай). РБС- емді бағалау көрсеткіштері

РБС кезіндегі зерттеу құ рылымы 1. Бақылау (салыстырмалы) топтың болуы. 2.Науқастар іріктелуінің нақты көрсеткіштері (сынаққа алынуы мен шиғарылуы). 3. Науқастарды зерттеуге рандомизация топар-на бөліну алтына дейін алу. 4. Науқастарды топарға кездейсоқ (арнайы көрсеткіштерге байланнысты емс) бөлу (рандомизация) 5.«Жасыр-н» түрде емдеу 6. Ем нәтижесін «засыр-н» түрде бағалау

Зерттеу құрылымы - нәтижелерді қортыындылау 7.Емні ң заннама ә сері мен ас қ ынулары туралы м ә лімет 8. Сына қ барысында ши ғ ып кеткен нау қ астар туралы м ә лімет 9. С ә йкес статистикалы қ сараптама, қ алдан ғ ан ма қ алалар, ба ғ дарламалар ж\е т.б. туралы м ә лімет 10. Аны қ тал ғ ан тиімділікті ң ө лшемі мен статистикалы қ на қ тылы ғ ы туралы м ә лімет

РБС – а қ ыр ғ ы н ә тижелер екі торта ғ ы нау қ астартуа ө ткізілуі қ мажет: Ба қ ылау (салыстырмалы) топ – ем ж ү ргізілмейді немсе к ә дімгі, стпандартты қ ем ж ү ргізіледі ә где нау қ астар плацебо қ абылдайды; На қ ты (белсенді) емделу чччтобы – тиімділігі зерттелетін ем ж ү ргізіледі.

Плацебо (placebo) – б ұ л бас қ а на ғ из д ә ріні ң немсе бас қ а шараларды ң тиімділігін тексеруде ә серін салыстыратын бейтарап зат (іс- ә рэкет). Ба қ ылаулы сына қ тарда плацебо нау қ астар ем т ү рінен бей хабар болу ү шін «засыр-н» т ү рдегі ә дістерінде қ алданнлады. (Мальцев В., ж\е бас қ., 2001). Б ұ л ә діс сына қ дата ғ ы нау қ ас қ а ем алматы қ атерлі болмайтын за ғ да-да ғ анна қ алданнлады.

Белсенді ба қ ылау – зерттелетін к ө рсеткішке тиімді ә сер ететін д ә рі қ алданнлады (жиі за ғ да-да за қ сы зерттелген, ұ за қ уа қ ты ж ә не т ә жірибеде ке ң інен пайдалануда ғ ы д ә рі – «алтын» қ ор д ә рісі).

Салыстырмалы топар бір келкі болуы қ мажет - салыстырмалы торта ғ ы нау қ астар мы на белгілер бойынша с ә йкес ж ә не бірдей болуы қ мажет: Дертті ң клиникалы қ ерекшіліктері ж ә не қ осымша дерттер Жасы, жынысы, рассады қ тегі

Топтардың репрезентативтігі ( Топтардың репрезентативтігі (айқындылығы) Статистикалы қ к ө рсеткіштерді ң на қ ты болуы ү шін ә р торта ғ ы нау қ астар санны жеткілікті болуы қ мажет. Нау қ астар топ қ а кездейсо қ б ө лінуі қ мажет, я ғ ни іріктелуде н ә тижеге ә сер ететін топ арасында ғ ы айырмашилы қ тар жейылу қ мажет (рандомизация ә дісі)..

Жасыр-н ә дісі – қ атысушилар за ғ ынан ем н ә тижесіне арнайы немсе арнайы емс ә сер эту м ү мкіншілігін азайту ма қ сайтында, я ғ ни субъективті қ атерді жею, д ә йектемелі медицинада «засыр-н» ә дісі (а ғ ылш.blinding) қ алданнлады.

«Жасыр-н» ә дісіні ң т ү рлері: Ж ә й немсе бір за қ ты «засыр-н» ә дісі (single-blind) - белгілі бір топ қ а зататынын нау қ ас білмейді, біра қ д ә рігер біледі; Екі за қ ты «засыр-н» ә дісі (doubl - blind) - белгілі бір топ қ а зататынын нау қ аста, д ә рігерде білмейді; Ү ш за қ ты «засыр-н» ә дісі (triple - blind) - белгілі бір топ қ а зататынын нау қ аста, д ә рігерде ж ә не ұ йымдастырушиларда (статистикалы қ сарапшилар) білмейді; Аши қ зерттеу (open-label) – қ атысушилар зерттеу туралы хабар дар.

РБС н ә тижелері м ә ліметтері ма ң езды ж ә не т ә жірибеде қ алдануда ма ғ канналы болуы қ мажет: Б ұ л за ғ дай са қ тамады герде нау қ астар жеткілікті ұ за қ уа қ ты ба қ ылауда бокса ж ә не сына қ барысында бас тарту қ пандар санны аз бокса (<10% )

Ем тиімділігіні ң на қ ты к ө рсеткіштері Біріншілік –нау қ асты ң ө мір тіршілігімен байланнысты негізгі к ө рсеткіштер( ә р т ү рлі себептерден немсе негізгі зерттеудегі дерттен ө лім, зерттеудегі дерттен зазылу) Екіншілік - ө мір тіршілік сапасыны ң за қ саруы, ас қ ынулар жиілігін т ө мендэту, дерт белгілеріні ң же ң ігдеуі Жаннама (Суррогатты қ ), ү шіншілік - зертханналы қ пен аспекты қ тексерістер қ ортыындысы; болзам бойынша б ұ л к ө рсеткіштер біріншілік ж ә не екіншілік к ө рсеткіштермен байланнысты

Рандомизациялы қ клиникалы қ сына қ тар (зерттеулер) – а қ ыр ғ ы н ә тижені ба ғ лауда ай қ ын к ө рсеткіштер қ алданнылуы қ мажет: Осы дерттен ө лім Жалпы ө лім « Ү клен» ас қ ынулар даму жиілігі Ауруханнада қ сайта емделу жиілігі Тіршілік сапасынын ба ғ алау

Когорттық (проспективтік – алтын болзау) зерттеулер(когорт-топ) Когорттық (проспективтік - алтын болзау) зерттеулер – қауып-қатер зағдайлар немсе болзама зағдайлар әсерін зерттеуге мүмкіншілік береді: Ұқсас белгілері бойынша топқа іріктеліп алынған науқастар осы белгілердің әрі қарай келешекте дамуына бақыланнып зерттеледі. Қауып-қатер әсерін болзау немсе ақыр-н болзаудан бастамады Науқастар топары: -қауып - қатерлі әсері бар -қауып - қатерлі әсері жеқ Уақтыы бойынша келешекті (алтын-проспективті) болзау, сынақтағы торта негізгі болған (әсер еткен) зағдайды аннықтау «Егерде қауып-катер зағдайдың әсері бокса келешекте адамдар ауырама,?» денег сұраққа зауап береді Негізінде алтын (келешек-проспективті) болзау бағтыта өткізіледі, бірақ өткен кезеңдегі (бұр-н болған - ретроспективті) әсерді зерттеугеде болады Екі топ бірдей бақылауда болады Ақыр-н бағалау Сырқатнама бойынша когорттық зерттеулер – топар бұр-н ауырған науқастар сырқатнамасы бойынша іріктеледі, зерттеу мен бақылау кәзіргі уақтыта өткізіледі

Болған зағдай - бақылау чччтобы Зерттеу қ ауып – қ атер за ғ дай мен клиникалы қ за ғ дай арасында ғ ы байланнысты анны қ тау ү шін ұ йымдастырлады Б ұ л зерттеуде екі торта (бірінде дерт дамы ғ ан, ал екіншісінде дамыма ғ ан) қ олайсиз ә серге ұ шира ғ ан қ атысушилар к ө лемі салыстырлады Негізгі мен салыстырмалы топ қ атерлі ә сер бойынша бір популяция ғ а затады Негізгі мен салыстырмалы торта ә сер ететін за ғ дай бірдей болу қ мажет Дерт t = 0 за ғ да-да жіктеледі Ә сер екі торта бірдей ө лшенеді Жа ң а ғ бббылыми зерттеулер мен теорияларды ң негізі болуы м ү мкін

Болған зағдай - бақылау чччтобы (өтіп кеткен уақтыта - ретроспективті): -Зерттеуді ң басталуында а қ ыры белгісіз -Жа ғ дайлар: дерт немсе а қ ыры бар -«Не болды?» денег с ұ ра ққ а зауап береді -Б ұ л к ө гдене ң Лонгитудиальды) ж ү ргізілетін зерттеу

Бірнеше зағдайларды зерттеу немсе сипотын зерттеу Бірнеше за ғ дайларды сипаттау - бір шаранны (іс- ә рэкетті) бірінен со ң бірі тексеріске алын ғ ан б ө лек топарда зерттеу (салыстырмалы топ болмайды) Мысалы, қ антамырлар хирургі ми ишемиясы бар 100 ауруды ң ұ й қ ы артериясына заса ғ ан реваскуляризацияны ң қ ортыындысын сипаттайды Ба қ ылауда ғ ы кіші топарда на қ ты зерттелудегі белгілер сипаттамады Зерттеу қ ыс қ а уа қ тыта ж ү ргізіледі Зерттеу гипотезалары е ң гізілмейді Салыстырмалы топ болмайды Бас қ а зерттеулерді ң бастамасы болуы м ү мкін Б ұ л зерттеу жеке нау қ астар м ә ліметтерімен шектеледі