4-дәріс

Жоспар Дауисты дыбыстардың жіктелуі Монофтонг дауистылардың артикуляциясы Дифтонг дауистылардың жасалу ерекшеліктері Дауисты дыбыстардың жазылу емлесі

Қазақ тілінің негізгі ұйытқысы – дауисты дыбыстар. Олар өздерінің аллоды-артында келген дауиссыз дыбыстарды толық игеріп, үндестіріп тұрады. Қазіргі қазақ тіліндегі дауисты дыбыстардың саны, запасы жөнінде әлі күнге ортақ пікір және қалыптасқан бірізділік жоқ (2, 3,20-27, 38-45, 57-58). Мұның өзі тіліміздің дыбыстық құрылымын, буын құрамын тұмшалап, ол жөнінде шалағай, тіпті кереғар ұғымның қалыптасуына жағдай жасап отыр. Бұдан тіліміздің фонетикалық құрылымын, болмысын шынайы түрде жете түсіну үшін дауистылардың санин, запасын барынша байыптап, айқындап, зерделеп алу қажеттілігі туады.

Тіліміздің дыбыстық жүйесі, оның ішінде дауисты дыбыстары жөнінде алғаш пікір айтқан орыс ғалымдары: Н.И.Ильминский В.В.Радлов П.М.Мелиоранский И.Лаптев Н.Созонтов

Жалаң (монофтонг) дауистылардың артикуляциясы Тілдегі барлық дыбыстар дауис қатысына қарай, яғни дыбыстарды шығарудағы дауис шымылдығының керіліп не жиырылып тұруына қарай екі үлкен топқа бөлінеді: а) дауисты дыбыстар (вокализм – лат. vokalis – дауисты) ә) дауиссыз дыбыстар (консонантизм – лат. consonans – дауисcсыз) Дауисты дыбыстар дыбыстау мүшелерінің бірыңғай толық қимылынан панда болған айтылудағы фонациялық аваның кедергісіз шығуынан жасаллоды.

Дауисты дыбыстардың жасалуындағы өзіндік ерекшеліктері мынадай: Дауисты дыбыстарды шығаруда дауис шымылдығы барынша мол керіліп тұрады да, оның толқуынан діріл панда болады. Сол дірілден панда болған дауис ауыз қуисы арқылы кедергісіз шығады. Дауисты дыбыстарды шығаруда дыбыстау мүшелеріне күш түседі. Дауистылар сөз ішінде өзара қатар келмейді, ал сөйлеу барысында ырғақтық топтың ара жігінде қатар колес, хонда біреуі түсіріліп айтылады. Дауисты дыбыстар сөз ішінде буын жігін құрайды және дауиссыз дыбыстармен тіркесе аллоды.

Қазақ тіліндегі дауисты дыбыстар акустикалық, артикуляциялық ерекшеліктеріне қарай 3 жақты жіктеледі: 1. Жақ қатысына қарай: 2. Ерін қатысына қарай:3. Тіл қатысына қарай: Ашық дауистылар: а, ә, о, ө, е қысаң дауистылар: ы, і, ұ, ү Еріндік дауистылар: о, ө, ү, ұ Езулік дауистылар: а, ә, е, ы, і Жуан (гуттураль) дауистылар: а, о, ұ, ы Жіңішке (палаталь) дауистылар: ә, ө, ү, е, і

Дауисты дыбыстардың құрамы Дауисты дыбыстар үнге айналған аваның ішкі запасына қарай монофтонг (жалаң) және дифтонг (құранды) болып екіге бөлінеді. Монофтонг денегіміз – арасында ешбір артық қосындысы жоқ, таза үннен ғана жасалынған дауистылар. Бұл топқа аваның сыртқа шығар жолы мейлінше ашық дауистылар жатады: а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і. Енді осы дауисты дыбыстардың жасалу ерекшеліктерін жеке-жеке сөз етіп көрелік: А – вектің төмен түсіп, ауыз қуисының кең ашылуынан панда болатын ашық дауисты дыбыс. Тілдің артқы жұмсақ таңдайдың артқы тұсына қарай көтерілуі арқылы панда болып, тіл ұшы астыңғы қызыл мекке жанасып тұрады да, ауыз қуисында кең дыбыс резонаторы (жаңғырықты қуис) панда болуымен жасаллоды. Сондықтан А – тіл арты, жуан (гуттураль) озулік дыбыс. Ә – тіл аллоды мейлінше ашық озу фонемасы. Ол – тілдің таңдайдың алғы шеніне жуықтаудан жасалатын жіңішке (палаталь) дыбыс. Ә-ні айтқанда, тіл ілгері созылып, жақ (век) барынша төмен түсіп, ауыз қуисында үлкен жаңғырықты қуис жасаллоды. Ә – А-ның жіңішке сыңары, жұбы. Қалыпты ашық дыбысталлоды, сөздің барлық буынында кездеседі.

Ы – тіл ортасы озу фонемасы. Ол тіл ұшының астыңғы қызыл мекке нық тиіп, ауыз қуисының тар ашылуынан жасалатын жуан (гуттураль) дауисты, қысаң дыбыс. І – тіл ұшының астыңғы күрек тістердің ұшына нық тиіп, жақтың тар ашылуымен жасалатын жіңішке (палаталь) дауисты қысаң дыбыс. Езудің жиырылуынан барып озулік болады. О – вектің төмен түсіп, ауыз қуисының орташа ашылуымен жасалатын дауисты дыбыс. Тіл ұшының астыңғы қызыл мекке тиіп, тіл арты жұмсақ таңдайдың артқы тұсына қарай көтеріліп, ал қос еріннің дөңгеленіп алға жылжуынан жасалатын еріндік фонема. Буын таңдайды, сөздің бастапқы буынында ғана кездеседі. Жеке дыбысталуындағы және ырғақтық топтың басында келгенде панда болатын дифтонгоидтық қасиеті сөз ішінде және сөз басында байқалмайды. Е – вектің төмен түсіп, ауыз қуисының орташа ашылуымен жасалатын дауисты дыбыс. Тіл ұшының астыңғы күрек тістердің төменгі тұсына тиіп, тіл ортасы жұмсақ таңдайдың орта тұсына қарай көтеріліп, озудің жиырылуынан жасалатын озу фонемасы. Буын талғамай, сөздің барлық буынында қолданыла береді.

Ө – вектің төмен түсіп, ауыз қуисының орташа ашылуымен жасалатын дауисты дыбыс. Тіл ұшының астыңғы күрек тістердің ұшына тиіп, тіл ортасы жұмсақ таңдайдың аллодына қарай көтеріліп, қос еріннің дөңгеленіп алға жылжуымен жасалатын еріндік фонема. Буын талғамай, сөздің барлық буынында қолданыла береді. Жеке дыбысталуындағы және ырғақтық топтың басында келгенде панда болатын дифтонгоидтық қасиеті сөз ішінде және сөздің басқа буындарында қолданылғанда байқалмайды. Ұ – вектің төмен түсіп, ауыз қуисының тар ашылуымен жасалатын қысаң дауисты дыбыс. Тіл ұшының астыңғы қызыл мекке тиіп, қос еріннің дөңгеленіп алға жылжуынан жасалатын жуан еріндік фонема. Сөздің барлық буынында қолданыла береді. Ү – вектің төмен түсіп, ауыз қуисының тар ашылуынан жасалатын қысаң дауисты дыбыс. Тіл ұшының астыңғы күрек тістердің ұшына тиіп, қос еріннің дөңгеленіп алға жылжуымен жасалатын жіңішке еріндік фонема. Сөздің барлық шенінде кездесе береді.

Қосар (дифтонг) дауистылардың жасалу ерекшеліктері Қосар (дифтонг) денегіміз – ава тар жордан сүзіліп, жан-жағын қоршаған сөйлеу мүшелерінен сығылысып шығарда оған үстеме, жанама үн қосылғанда жасалынған дыбыстар. Дифтонг дыбыстардағы қосынды екі дыбыстың негізгі үні анық, көтеріңкі айтылады да, жанама, қосынды үні оған қарағанда, едәуір көмескі, бәсең, солғын айтылады. Қазақ тіліндегі о, ө, е дауистыларын Ә.Жүнісбеков ашыққа да, қысаңға да қоспай, өз аллодына дифтонг (лат. қос дыбыс) дыбыстар деп бөліп қарайды жылғы кітабында е=й+і (йі), о=у+ұ (уұ), ө=у+ү (уү) деп әнтек айтылатын й, у дыбыстарының күші 40 пайыз болатынын эксперимент жолымен дәлелдейді (17-21-б.). Кейінгі (1991) еңбекте де о, ө, е дифтонгтар делініп, олардың бірінші сыңары үнді й, у, екінші сыңары жалаң қысаңдар ұ, ү, і екені анықталған. Біздіңше, е, о, ө-нің аллодынан селбесетін й, у емс (йел, йер, уол, уөрт, уөн), ій, ұу, үу (ійел, ійер, ұуол, үуөн, үуөрт, ұуон), – дейді фонетист С.Мырзабеков (Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы, б.).

Қазақтың байырғы сөздерінде кейде монофтонг, кейде дифтонг дәрежесінде қолданылатын үш дауисты дыбыс бар: о, ө, е. Бұлар көптеген сөздерде (боран, көмір, кемь т.б.) әрқашан таза бір үн арқылы қолданылады да, ешбір қосынды сыңарсыз монофтонг болып есептеледі. О, ө, е дыбыстары қазақтың байырғы сөздерінің басында колес, екі элемент арқылы қосалқыланып дифтонг запасында қолданылады. Мысалы: ол (ұуол), от (ұуот), отан (ұуотан), өт (үуөт), өзен (үуөзен), екі (ійекі), ең (ійең), еңбек (ійеңбек) т.б. Е дыбысы сөздің басында (анлаут позиция да) дифтонг запасында айтылады: арте – ійарте, ер – ійер, ереже – ійереже, екі – ійекі, ене – ійене, ескі – ійескі, (Есік – Ыссык, Шелек – Чилик) т.б. Бұл дауистылардың запасы екі түрлі: осы дыбыстарға арналған жолдың алғашқы бастамасы өте қысыңқы да, соңғы жолы мейлінше ашық (ұуо, үуө, ійе). Сондықтан бұлардың сөз басында естілуі – қосалқы сыңарлы, ашық дифтонг. о, ө, е дыбыстарының ешқайсысы сөз ортасында ашық дифтонг түрінде кездеспейді.

У, й дыбыстарының дауистылардан гөрі дауиссыздарға жақын өзіндік мынадай ерекшеліктері бар: 1. Таза үннен жасалған монофтонг дауистылардың жолы тек қана ашық бокса, бұл дыбыстардың жолы құранды – ашық-қысаңды болады. 2. Таза монофтонг дауистылар қандай фонетикалық жағдайда қолданылса да, бір ғана жеке буын құрайды (қа-ла, е-геи). Ал «у», «й» дыбыстары сөз ішінде колес, хондай сөздерді ауызша буынға бөлгенде, олардың негізгі ашық элементі бір буынға, екінші шуй элементі екінші буынға бөлініп кетеді (і-йін, қы-сын, ы-йық, ұ-уис, сұ-уайт, құ-уайт т.б.). 3. Өзін құрастырып тұрған үн запасы әр түрлі болғандықтан, «у», «й» дыбыстары сөз ішінде өзін қоршаған басқа дыбыстардың әуеніне үйлесіп, акустика сын кейде жуан, кейде жіңішке етіп түрлендіре аллоды. Бұл жағдайлар монофтонг дауистыларға тән емс (төртеу, актау, тиін, тины, жиде, бу, ту, су т.б.).

А – сөздің барлық шенінде қолданылады: аға, ақ, қатар, қала т.б. кейде редукция күшті болу нәтижесінде а сан мен сапа жағынан толық фонетикалық нөлге айналлоды (элизия): қар(а)ат – (қара ат), бар(а)аллоды – (бара аллоды) т.б. Қазақ тілінің сөздік қорында а дыбысы өзінен бұрынғы а, ұ, о, у, ы дауистыларының біреуі болған буындарда қолданылады: құран, қыран, тамыз, боран, жавап, сұрақ, жабу т.б. Сөз ішінде тек жуан дауистылармен ғана тұрады. Алғашқы буынның бірі жіңішке болып, екіншісі а әрпі бокса (кітап, қазір, қадір, қажет, ділда, ләззат) айтылуда ол не ә не а мен ә- нің аралығынан айтылады. Ә сөздің бірінші және екінші буындарында да кездесе береді, басқа дауистыларға қарағанда ә- нің қолданылуы мөлшерлі, көбінесе шығыс тілдерінен (араб, парсы) шенген сөздерде ғана қолданылады, қосымшада кездеспейді: әкім (хакім, хаким), әрекет (харакат), әдебиет, әзір, әлем, Күләш, Ләззат т.б. Ә дыбысы қазақ тілінде сирек кездеседі денег біржақты пікір бар. Қазақ тілінің 10 томдық түсіндірмелі сөздігінде 67 мың сөз бар десек, соның ішінде ә-ден басталатыны – 870 сөз. Орфографияға сәйкес ә барлығы 2,5 мыңдай сөздің бірінші буынында кездеседі. Дауисты дыбыстардың жіктелуі:

Е сөздің барлық шенінде қолданылады: ел, еңбек, ермек, кемь, иле, теңеу, бөдене, сенім, теңіз т.б. Ө көбінесе сөз басында айтылады: көбелек, өрмекші, өзен, төбе, төр, көз т.б. Сөз басында ө, ү дыбыстарының біреуі келгенде ауызекі тілде екінші және одна кейінгі буында ө дыбысы айтылады: жүрек (жүрөк), сүйек (сүйөк), түйе (түйө), көргенде (көргөнде) т.б., бірер сөзде екінші буында (маймөңке, кәстрөл, ләмбөк) жазылады. Тек -көй, -гөй қосымшалары жалғанғанда екінші, үшінші буындарда сайты лада, жазыла да береді: қаскөй, ақылгөй, данагөй, батагөй, жәдігөй, дәмегөй т.б. О сөз ішінде орын және буын талғайды. Байырғы сөздердің бірінші буынында ғана айтылады және жазылады: от, отын, ошақ, орамал, орақ, отыз, он т.б. тек -қор, -қой, -ғой қосымшалары келгенде ғана екінші, үшінші буындарда сайты лада, жазыла да береді: шайқор, есепқор, еңбекқор, дүниеқор, даңққой, сәнқой, әуесқой, даңғой т.б.

Ү дыбысы көбінесе бас буында кездеседі: күн, түн, үлгілі, түлкі, үш, түс т.б. Сөз басында ү, ө дыбыстарының біреуі келгенде кейде ауызекі тілде сөздің екінші буынында (үшінші буында сирек) ү еріндігі айтылады: күлкі (күлкү), көмір (көмүр), үміт (үмүт) т. б. Ө, Ү дыбыстары жазылуда мағына ажыратушылық та қызмет атқарады: өкімет - үкімет, өкім - үкім т.б. Кейбір сөздердің екінші буынында жазылады: дәстүр, дүлдүл, мәжбүр, мәшһүр, әңгүдік, сәйгүлік т.б. Ұ негізінде байырғы сөздердің бас буынында қолданылады: құл, құлын, құрақ, ұлы, ұста, жұлдыз т.б. Сөз басында о, ұ дыбыстарының біреуі келгенде ауызекі тілде сөздің екінші буынында (үшіншіде сирек) ұ-ның айтылуы байқаллоды: ұлымыз (ұлұмыз), құлын (құлұн) т.б., кей сөздерде екінші буында жазылады: бұлбұл, мазмұн, мақұл, мақұлық т.б. Кейбір сөздерде ұ айтылады бірақ ы жазылады: орын, оқы, отын, оныншы, жолы, бұрым, құлық т.б. У дыбысы кейде қосарланып жазылады: сау – сауу, бу – буу, қу – қуу, жу – жуу т.б. Мынадай сөздерде у дыбысы жазылады: айуан, айуанат, хайуан, хайуанат, кейуана, диуана, миуа, қиуа т.б. Ю әрпі тіліміздегі байырғы сөздердін құрамында жазылады: ою, қою, тою, баю, аю, сүю, кею, серею, түртию, есею, қию, кию, жию, тию т.б. Я әрпі мынадай сөздерде жазылады: ая, боя, мая, сая, қоян, қария, қарая т.б.

Ы, І әріптері: 5) шұғыл айтылатын сөздерде жазылмайды: жалт-жұлт, жарқ-жұрқ 4) Л, Р әріптерінен кейін а, ә, е, у, и, ұ әріптері колес, бұлардың аллодынан ы, і әріптері естілгенімен жазылмайды: лақ, лай, лаж, лайық, риза, рәсуа 1) дүдәмал естілген үш буынды сөздердің ортасында түсірілмей жазылады: абырой, айырым, ақымақ, саңырау, қоңырау 2) сөздің соңғы буыны і, ы болып оған тәуелдік жалғауы жалғанғанда түбірдегі ы, і дыбыстары сақталынып жазылады: бақыт+ы – бақыты, 6) бірен-саран буындардың ортасында жазылмайды: медресе, мәжнүн, малғұн, баурау, лоблу, сахна, яғни т.б. 3) сөз тәуелденіп соңғы дыбысы ұяңдағанда ы, і әріптері түсірілмей жазылады: көрік – көрігі, білік – білігі т.б. Кейде түсіріліп жазылады (мағына ажыратушылық қызметатқарғанда): көрік – көркі 7) кейбір сөз/ң соңғы бу/да ы, і әріптері болып, оған дауистыдан баст.қосымша жалғ/да ы, і айтылуда да,жазылуда да сусып түсіп қаллоды:жиын+а – жинат.б. ал осын+ым – осыным,жиын+ың – жиының дег/де ы түсірілмей жазылады.

Пысықтау сұрақтары: Қазақ тіліндегі дауисты дыбыстардың жасалуы, құрамы. Тұйық және ашық сападағы дауистылар, олардың бір-бірінен айырмашылығы, ерекшеліктері Дауистылардың акустика- артикуляциялық жақтан жіктелуі Дауисты дыбыстардың фонемалық қасиеті немен байланысты? Дауистылардың жазылу емлесіне сипаттама беріңіз.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы босынша этюдтер. – Алматы, Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы, Бейсенбаева К. Қазіргі қазақ тілінің фонетикасы. – Алматы, Досмұхамедұлы X. Аламан. – Алматы, Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы, Қазақ грамматикасы. – Астана, Кеңесбаев I., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы, І басылуы, 1962, ІІ басылуы, Қалиев Б. Қазақ тіліндегі дауисты дыбыстардың редукциясы. – Алматы, Мырзабеков С. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы, Мырзабеков С. Қазіргі қазақ тіліндегі дыбыстар тіркесі. – Алматы, Мырзабектен С. Қазақ тілі фонетикасы. – Алматы, Томанов М. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы, 2002.