« Көп қабатты эпителийлер. Ауыспалы эпителий» СӨЖ Тақырыбы: « Көп қабатты эпителийлер. Ауыспалы эпителий» Орындаған: Сапашева А.Б 109А чтобы Тексерген: Нурмухан Г.С

Тін бір жасуша жүйесін және туындыларын сипаттайтын филогенетикалық жасушалар жүйесі. Эволюция процесінде ағзалардың қоршаған ортамен өзара байланысы және жағдайларға бейімделуі бірнеше тін түрлерінің шығуына әкелді. Төрт түрлі тіндерді ажыратамыз: 1. эпителий 2. дәнекер немесе ішкі ортаның (қан, лимфа, меншікті дәнекер тін, шеміршек және сүйек) тіндері 3. бұлшықетті 4. нерв.

Эпителий ұлпасы (эпителиальная ткань); (textus epithelialis, лат. textus ткань, ұлпа; грек, ері үстінде, thele кеуделік емізікше) организмді сыртқы жағынан қаптап, ішкі мүшелердін кілегейлі және сірлі қабықтарын астарлайтын және әртүрлі бездер паренхима сын түзетін ұлпа. Эпителий ұлпасы: жабынды және безді эпителий болып екіге бөлінеді.

Эпителий ұлпасы а) жалпақ эпителий; ә) кірпікшелі эпителий; б) безді эпителий

Жабынды эпителий ұлпасы организмді қаптап, оның ішкі орта сын қоршаған сыртқы ортадан бөліп тұрады. Эпителий ұлпасы бір-бірімен тығыз орналасқан эпителий жасушаларынан (эпителиоциттерден) құралған. Эпителий ұлпасы шекаралас борпылдақ дәнекер ұлпасынан негіздік жарғақ (базальты мембрана) оқшауланады. Эпителий ұлпасында қан тамырлары болмайды, сезімтал жүйке үштарына бай. Бірқабатты эпителий ұлпасы эпителиоциттерінде полюстік айырмашылык (апикальды және базальты полюс тер) болады. Эпителиоциттердің қалпына колу (регенерация) қабілеті жақсы жетілген. Жабынды эпителий ұлпасы: бірқабатты және көпқабатты эпителий болып екі топқа бөлінеді. Эпителий ұлпасы организмде қорғаныс қызметін атқарады, зат алмасу процесіне қатысады, сірлі сұйық және түрлі бөлінділер бөледі.

Эпителий ұлпасы қалыңдығы 100 нм – 1 мкм (гликопротеидті жіпшелер мен аморфты затон құралған) негіздік жарғақта (НЖ) немесе база льды мембрана да (НЖ- пен төменгі эпителий қабатының эпителиоциттері жартылай десмосома арқылы байланысып, оны түзуге эпителиоциттермен қатар, шекаралас б орпылдақ дәнекер ұлпасы да қатысады) орналосады. НЖ- пен бірқабатты эпителий ұлпасының барлық эпителиоциттері, ал көпқабатты эпителийдің тек төменгі қаб атындағы эпителиоциттері ғана жаносады. Эпителий ұлпасында қан тамырлары болмайды (қоректік зат – БДҰ-дағы қан тамырларынан панда болып, НЖ арқылы диффузды же люмен сүзіліп өтетін ұлпа сұйығымен келеді), ол сезімтал жүйке ұштарына бай.

Эпителий ұлпасы құрылысына қарай бір қабатты, көп қабатты болады. Егер жасушалары бірнеше қабат түзіп орналасса - көп қабатты деп аталады. Мысалы, терінің сыртқы қабатының жасушалары көп қабатты болғандықта, қасаңданып түлеп түседі. Оның орнын терең қабатындағы жасушалар толықтырады. Жасушаларының пішіні мен атқаратын қызметіне қарай эпителий ұлпалары ялты топқа бөлінеді: 1) Жалпақ эпителий (көп қабатты) жасушалары көп қырлы, терінің үстіңгі қабаты мен ауыз қуысы, өңештің ішкі жағын астарлайды; 2)Текшелі (кубический) эпителий бүйректің өзекшелерін іш жағынан астарлап тұрады; 3)Бағана тәрізді эпителидің жасушалары ұзынша, қарын мен ішектердің ішкі қабатында орналасқан; 4)Кірпікшелі эпителий бағана тәрізді жасушаларының бетінде цитоплазмадан түзілген кірпікше тәрізді өсінділері болады. Әсіресе тыныс желдарындағы кірпікшелі эпителилер шаң - тозаң бөлшектерін және тағы басқа бөгде заттарды ұстап қалады; 5)Сезгіш эпителий тітіркенуді қабылдайды, иіс слезу эпителийлері мұрын қуысында орналасқан; 6)Безді эпителий жасушалары сүт, тері, жас, сілекей, құлық бөледі.

Жануар организмінде эпителий ұлпасының шекаралық орын алуына байланысты, оның эпителиоциттерінің құрылысынд а полярлық айырмашылықтар болады. Бірқабатты эпителий ұлпасы эпителиоциттерінің ядро лары НЖ пен жанасатын төменгі базальты ұшына жақынырақ орналосады. Олардан жеғарырақ Гольдж кешені (секрет, эксперт бөлу), төменірек эндоплазмалық тор (заттарды синтез дэу процесі) мен плазмолеммалық қатпарлар, ал – қарама- қарсы апикальды /бос/ ұшында микробүрлер (сіңіру, сор у) мен кірпікшелер қозғалу процесі орналосады. Көпқабатты эпителий ұлпасы эпителиоциттеріндегі полярлық айырмашылықтар – төменгі негіздік қабаттағы және жеғарғы қабаттағы эпителиоциттерге тән.

Эпителий ұлпасының қайтадан қалпына колу қабілеті (регенерациясы)жақсы деңгейде жетілген. Бұл процесс негіздік қабаттағы діңгекті жасуша лардың қатысуымен іс жүзіне осады.

Көпқабатты эпителий ұлпалары жеғарғы жасушалар қабаттарындағы эпителиоциттердің пішініне байланысты: көпқабатты жалпақ эпителий және көпқабатты ауыспалы эпителий болып екі топқа бөлінеді. Көпқабатты жалпақ эпителийдің өзі сыртқы бетінде мүйізді қабаттың болуы не болмауына қарай: көпқабатты жалпақ мүйізделмейтін және көпқабатты жалпақ мүйізделетін эпителий болып бөлінеді.

Көпқабатты көп қабатта жатқан эпителиоциттер қабаттарынан қүралған. Негіздік жарғақпен эпителий үлпасының тек төменгі бір қабат эпителиоциттері (базальты қабат) ғана жаносады. Жоғарғы қабаттарындағы эпителиоциттерінің пішініне байланысты, көпқабатты эпителий ұлпасы бөлінеді

Көпқабатты жазық эпителий 1 - эпителий: базальты қабаты, Аралық қабаты, 1.3 – беткі комбат; 2 – базальты мембрана; 3 - Борпылдақ дәнекер тіні

Көпқабатты жалпақ мүйізделмейтін эпителий ауыз қуысының, өңештің, көмекейдің бөбешік бөлігінің, тік ішектің соңғы бөлігінің, қынаптың кілегейлі қабықтарын астарлап, көздің қасаң қабығын сыртынан қаптап, шектеу және қорғаныс қызметтерін атқарады. Эпителий құрылысы мен пішіні әр түрлі үш: базальты, қылтанақты және жалпақ эпителиоциттер қабаттарынан құралған.

Қынап кілегей қабатының эпителийі

Тік ішектің соңғы бөлігінің эпителийі

Көпқабатты жалпақ мүйізделетін эпителий тері эпидермисін құрайды. Эпителий ұлпасы бір-біріне қабаттасып жатқан көп қабат эпителий жасушаларынан тұрады.Оның жеғарғы қабаттарындағы эпителиоциттер мүйізденіп, қабыршақтарға айналады да, эпидермистің сыртқы бетін қаптап жатқан қалың мүйізді қабатты құрайды. Жануарлар терісі эпидермисінің қалыңдығы терідегі түкке байланысты. Тері түктері қалың болған сайын, эпидермис жұқара береді. Түксіз тері эпидермисі өте қалың болып келеді. Терінің түксіз аймағындағы эпидермисте бір-бірінен анық ажырап айқын көрінетін бес: базальты, қылтанақты, дәншелі, жылтырауық және мүйізді эпителиоциттер қабаттары болады.

Ауыспалы эпителий Эпителийдің бұл түрі көп қабатты эпителийге ұқсас. Бірақ ол құрылымы мен бүтіндігін сақтап, созылуға бейімделген.

Көпқабатты ауыспалы эпителий қабырғалары созылып және тартылып тұратын түтікше несет бөлу мүшелерінің (бүйрек түбегі, несетағар, қуық) кілегейлі қабықтарын астарлайды. Эпителиоциттер қабаттарының саны аталған несет бөлу мүшелерінің физиологиялық жағдайларына байланысты өзгеріп отрады. Мүшелер зәрге толпы, қабырғасы керілген кезде, эпителий ұлпасы 2-3 қабат эпителий жасушаларынан тұрады. Ал зәр сыртқа шығып, қуысы босап, қабырғасы қалпына келіп тартылған жағдайда, ол қалыңдап қабат эпителиоциттерден құралады.

Көпқабатты ауыспалы эпителий ұлпасы үш: базальты, аралық және жабынды эпителиоциттер қабаттарынан тұрады.

Базальді қабаты ұсақ камбиальді жасушалардан түзілген. Аралық қабатта пішіні полигональді жасушалар орналасқан. Жамылғы қабаты өте ірі, пішіні күмбез тәрізді жасушалардан тұрады. Жамылғы эпителилердің регенерациясы Жамылғы эпителиге сыртқы орта ұдайы әсерін тигізетіндіктен, эпителиалды жасушалар салыстырмалы түрде жил дам тозады және өледі. Оларды қалпына келтіретін эпителидің бағаналы жасушалары. Олар бөлінуге қабілетті. Көп қабатты эпителилерде бағаналы жасушалар базальді қабатта болады, көп қатарлы эпителилерде оларға базальді жасушалар жатады, бір қабатты эпителилерде олар белгілі бір аймақта орналосады: мысалы, жіңішке ішекте – крипта эпителиінде, асқазанда – шұңқырлар эпителиінде. Эпителидің физиологиялық регенерацияға жеғары қабілеттілігі патологиялық жағдай кезінде оның жил дам қалпына колуіне мүмкіндік туғызады.

Жасқа байланысты жамылғы эпителидің ауысу процесі байқалады.

Назарларыңызға рахмет!