.

Жоспар: Сөйлеу туралы жалпы түсінік Тіл,қатынас және сөйлеу Сөйлеудің физиологиялық механизмі Сөйлеудің түрлері

Сөйлеу( орыс. речь, говорение) адамның тілдік амалдар арқылы пікір, ой білдіру әрекеті. Сөйлеу анатомиялық мүшелердің қатысуымен іске асқанымен, негізінен, адамның психикалық қабілетіне, қоғамдағы пікір алмазу тәжірибесіне сүйенеді. Сөйлеу процесі айтылатын пікірдің мазмұнына, пікір айтудың жағдайына (пікірді ауызша не жазбаша айту, диалог түрінде айту, көпшілік алдында айту, тындаушының білім дәрежесін, жас мөлшерін ескеру т. б.) сей түрліше құрылады. Сондықтан Сөйлеудің коммуникативтік жағдайға сей стилі қалыптосады. Сөйлеу мен тіл бір емс. Егер тіл қарым-қатынас құралы болып табылса, Сөйлеу сол құралдын нақты қолданыста көрінетін түрі болып табылады. Сөйлеуге тән қасиеттер: дауысталу, тембрлік писать, артикуляциялық анықтық, темп, акцент дауысталутембрлік писатьартикуляциялық анықтықтемпакцент

Адам баласының сана-ссзімінің дамуьшда дыбысты тілдің панда болуының маңызы зорь балды.Сөйлеудің панда болуы нәтижесінде адам организмі анатомия лык өзгерістерге түсіп, дыбыс артикуляция сына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емс, түрлі дыбыс тіркестерін, тиісті мән-мағынасы бар сөздерді сайта алатьн қабілетке ие балды. Сөйлеу адам санасының басты белгісі. Ол бізді жануарлар дүниесінен ерекшелендіріп тұратын негізгі жан купаты. Сөйлеу мен сананың панда болып, біртіндеп қалыптасуын тек биологиялық жағдайлардан емс, ең бастысы қоғамдық-әлеуметтік, тарихи факторлардан іздестіруіміз қажет. Сана мен тіл адамзат қоғамының тарихи дамуының, олардың іс-әрекетпен айналысуының, еңбек құралдарын жасап, пандалана білудің нәтижесі.

Тіл адамзат қоғамының белгілі бір кезеңінде туып, заңды түрде дамыған семантикалық жүйе. Оның ең басты қызметі ақпарат хабарлардың жасалу, сақталуымен және оларды таратумен байланысты. Тіл адамды қоршаған шындық өмір туралы білімді сақтаумен бірге, жаңа білімді қабылдайтын, сөйтіп, адамның ойлау процесін жетілдіріп қамтамасыз ететін қоғамдық писатьы бар құбылыс. Тіл адамзат қоғамының негізгі қатысым (коммуникативтік) құралы. Тілдің дыбыстық табиғаты оның заттық көрінісі (материалы) болып табылады.

Тіл үш түрлі қызмет атқарады: Сөйлеудің коммуникативтік қызметі – тілдік қатынас нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір-бірімен түсініседі; Сөйлеудің сигнификативтік қызметі – адамдар бір-бірін белгілер мен таңбалар арқылы түсінетін болады; Сөйлеудің экспрессивтік қызметі - әр алуан хабарлар мен жай-жапсарлардың мәнерлі сөзбен, құлаққа жағымды үнмен, дауыс ырғағымен адамның жан дүниесін тебірентіп, өзгелерге жеткізілу тәсілі.

Қарым-қатынас – адамдар арасында бірлескен іс-әрекет қажеттілігін туғызып, байланыс орнататын күрделі процесс екі немсе одна да көп адамдардың арасындағы танымдық немсе эмоционалды ақпарат, тәжірибе, білімдер, біліктер, дағдылар алмазу. Қарым-қатынас тұлғалар мен топтар дамуының және қалыптасуының қажетті шорты болып табылады. Қарым-қатынас барысында адамдардың танымдық хабарлармен, ақпаратпен,әжірибемен, біліммен, дағдылармен алмазуы және өзара түсінісуі, бірін-бірі қабылдауы жүзеге осады. Қарым-қатынастың интерактивті, коммуникативті, перцептивті денег үш жағы және мезо, макро, микро, рухани, іскер, т.б. деңгейлері болады.

Негізгі қызметі: 1) ақпараттық коммуникативтік(ақпарат алмазу және адамдардың бірін-бірі тануымен байланысты); 2) реттеуші коммуникативтік(адамдард ың іс-әрекетін реттеу және біріккен әрекетті ұйымдастыру); 3) аффективтік коммуникативтік(адамның эмоционалдық аясымен байланысты

Сөйлеу оның физиологиялық механизмі Сөйлеу түрлі механизм дер арқылы жүзеге асып отрады да, олардың нақты мазмұны мен мәніне, мақсатына орай демиды. Сөздерді қабылдағанда біз екінші сигнал жүйесі арқылы тітіркендіру нәтижесінде нәрселердің мән-жайын қабылдап, олар туралы хабар аламыз. Адамның сөйлеуі күрделі психологиялық процесс және оның жоғары жүйке қызметімен байланысты болып түр-түрге бөлініп, олардың орталықтары мидың түрлі алаптарында орналасқан. Мысалы, ауызша сөйлеудің орталығы мидың маңдай алабында орналасқан бокса, жазу сөзінің орталығы мидың желке бөлігінде орналасқан

Сөйлеу әрекетінің бұзылуы мидың белгілі алабының зақымдануына байланысты. Осындай зақымдану салдарынан адам сөзінің жүйесі және бірізділігі жойылып, афазиялық жағдайға ұшырайды. Афазиялар үлкен ми жарты шарларының белгілі бір алаптары жарақаттанып, ісік панда болғанда, не түрлі ауруларға ұшырағанда панда болады. Адамның сөйлеу әрекеті түрлі белгілеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Біріншіден, сөйлеу күрделілігіне, өзінің психикалық және физиологиялық механизме орай, көпшіліктің бірге қосылып сайтатын сөзі – хормен сөйлеу және қарапайым түрде қсайталау болып отыратын – жаңғырық сөзі болып бөлінеді. Осы негізде сөздер атаушы сөздер мен коммуникативті сөйлеу болып та бөлінеді. Ал сөйлеудің жоспарлы түрде мақсат-міндеттерді көздейтін түрі бағдарлы сөйлеу делінеді. Бұл оранда, сөздер үнемі бағдарлы түрде айтылатын активті сөйлеу мен сөйлеудің құрылысын талап ететін реактивті сөйлеу болып жіктеледі. Сондай-ақ, сөйлеудің тағы бір түрі қосалқы сөз деп аталлоды. Сөйлеудің қосалқы түрі сөйлеудің қалыпты құрылысын қатаң талап етпесе де, өздігінен сөйлеу түрі болып сана лады. Төртінші негіз бойынша сөйлеу сыртқы және ішкі белгілеріне орай жіктеледі. Осы негізге сүйене отырып, сөйлеуді сыртқы сөз – дауыстап естіртіп сөйлеу және іштей сөйлеу деп екі топқа бөлеміз.

Сөйлеудің адамдар әрекетінде жетекші қызмет атқаратын түрі – коммуникативті сөйлеу. Ол күнделікті қарым-қатынас барысында кеңінен қолданылады. Монологтық сөйлеу – сөйлеу әрекетінің кең тараған түрі. Мұнда айтылуға тиісті ой-пікір толық писатьталып, ұзағынан айтылады, әрбір райт пен жағдай тыңдаушыларға жете түсіндіріледі. Соған орай ол жүйелі, дұрыс ырғақты, екпінді, бет, дене құбылыстары мен қимыл-қозғалыстар арқылы қажетті сөздерді өзгелерге жеткізудің әдіс-тәсілдерін қамтиды.

Диалогтық сөйлеу – екі немсе бірнеше адамның тілдесуі,оқиға мен болмыс көбінесе, нақты тақырыпқа құрылып, әрбір сөйлем мен сөз алғашқы айтылған ойды ұштастырады

Үнсіз (іштей) сөйлеу – адамның практикалық іс- әрекеті мен ой-пікірі жоспарланып, белгілі жүйеге салынуы. Іштей сөйлеуде адамның ерні жыбырлап, тілі қозғаллоды, дыбыс сыртқа шықпайды. Ішкі сөйлеудің психологиялық мәселелері психолог А.Н. Соколов зерттеулерінде қамтылған.

Жазу сөзі – мұны монологтық сөйлеудің бір түрі дуге болады. Жазу сөзі ауызша сөйлеуге қарағанда, ой-пікірді кеңінен, жүйелі, ерікті түрде жеткізеді. Сөйлеу әрекетін үйретуді жазба сөзден бастаған дұрыс. Жазба сөз мәдениеті жоғары адам өз ойы мен пікірін ұтымды, бейнелі, әрі түсінікті етіп білдіре аллоды

Пайдаланылған әдебиеттер: Ә.Алдамұратов Жалпы психология Алматы 1996 ж С.Бап-баба Жалпы психология Алматы 2005 ж Қ.Б.Жарықбаев Жантану негіздері1996 ж