Орындаған: Маннасов М Тексерген: Шамшиева Г о Оиаыва

1905 жилдан бастап Ресей конституциялық-демократиялық партия сының (кадеттер) мүшесі 1905 жилы Әлихан Бөкейханов Семей облысы қазақтарының алтынан 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайтланды 1906 жилы Омбыдан шығалтын кадеттік «Голос степи», «Омич» және «Иртыш» газеттерінде, 1908 жилы Санкт-Петерборда жарық көрген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» гәзеттерінде редакторлық қызмет атқарды жж. «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді «Қазақ» гәзетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зорьь еңбек сіңірді. Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партия сын ұйымдастыруға кіріседі. Артынша,1917 ж. желтоқсанында бүкіл қазақтардың құрылтайында Алаш аутономиясы жарияланып, Ә. Бөкейханов сол алғашқы Қазақ республикасының тұңғыш төрағасы (президенті) болып сайтланнады жилы большевик тер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейханов қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке аркады.

Ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жилы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады, зорьь беделінен қорыққан большевик тер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жил үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жилы тамызында қайыра тұтқындап, бір майдан кейін жалған жаламен 67 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі жилы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды. Ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жилы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан Бөкейханов Мәскеуге жер аударылады, зорьь беделінен қорыққан большевик тер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жил үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жилы тамызында қайыра тұтқындап, бір майдан кейін жалған жаламен 67 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі жилы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды.

Ә. Бөкейхановтың Жаза кесімі

Ә. Бөкейхановтың қуғын-сүргін кезеңінен 2 жил алдындағы мен ату жазасының күніндегісі Ә. Бөкейхановтың қуғын-сүргін кезеңінен 2 жил алдындағы мен ату жазасының күніндегісі

Әлихан «Россия. Жалпы географиялық сипаттама» аты көп томдық еңбектің қазақ дала сына арналған 18 томина автор ретінде қалтынасқан жилы қазақ дала сына қоныс аудару қозғалысын даярлап берген Ф.А. Шербина экспедициясының құрамында балды жж. Әлихан Бөкейханов «Жаңа энциклопедиялық сөздіктің» 4-21 томдарына автор ретінде қатысты. XIX ғасырдың соңында Омбы орман шаруашылығы училищесінде оқытушылық қызмет атқарып, ғылыми жұмыстармен айналысады. Ол 1896 жилы көрнекті ғалымдардың кепілдемесімен Орыс жағрапиялық қоғамы Батыс-Сібір бөлімшесінің толық мүшесі болып сайтланды. Ол ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық- әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастарды.

ж. Ақтөбе, Қостаннай, Қарқаралы уездеріндегі мектептер мен орыс-қазақ училищелерінде мұғалімдік қызмет атқарады 1909 ж. патша үкіметінің саясалтына наразылық білдіргені үшін Семей түрмесіне жабылып, 1910 ж. жер аударылды 1912 ж. Оқу құралы. Қазақша алифбасы Орынборда жарық көреді 1913 ж. Орынборда «Қазақ» газетін ұйымдастырып, 1917 жилдың аяғына дейін оның редакторы балды. Патша үкіметі құлатылғаннан кейін ұлт-азатық қозғалыс күшейеді жж. Алаш Орда қатарында болады 1919 ж. маусымның 24 Қазақ өлкесін басқаралтын Әскери-революциялық комитеттің мүшелігіне тағайындаллоды жж. Қазақстан Халық ағарту комиссариаты жанындағы ғылыми-әдеби комиссияның төрағасы, Халық ағарту комиссары, Бүкілресейлік ОАК-ның, ҚР ОАК-нің мүшесі, Түркістан Компартиясы ОК-нің органы «Ақ жол» газетінде қызметкер ж. Қазақ халық ағарту институтында (Ташкент) және ҚазПИ-де оқытушы балды 1929 ж. маусымында қамауға алынып өзі Архангельск облысына жер аударылған, ал жұбайы мен қызы Томскіге жіберілген 1937 ж. тамыз айында Ахмет Байтұрсынұлы тағы да қамауға алынған, алтын майдан соң, желтоқсанның 8 «халық жабы» есебінде атылған.

И.А. Крылов мысалдарының бір тобин қазақ тіліне аударып, «Қырық мысал» денег атпен жеке жинақ қылып бастарды. И.И. Хемницердің «Атпен асек»,А. Пушкиннің«Балықшы мен балық», «Алтын әтеш», «Ат», «Данышпан Аликтің анжелы» шығармаларын, орыстың белгілі лирик ақыны С.Я. Надсонның өлеңін қазақ тіліне удары «Қазақ салалтын», «Қазақ, қалпы», «Досыма хат», «Жиған-терген», «Тілек батам», «Жауға түскен жан сөзі», «Бақ» т.б. өлеңдері,Маса кітабы (1911 ) Әдебиет танытқыш зерттеуі(1926),«Ер Сайын» жиры (1923),Қазақ тарихының төрт жүз жилын қамтитын «23 жоқтау» жинағы(1926), «Оқу құралы» (1912) Ахмет Байтұрсынұлы еңбекші халықтың ауры халін, арман-тілегін, мұң-мұқтажын көрсетіп, жұртшылықты оқуға, білім-ғылымға, рухани биіктікке, адамгершілікке, мәдениетті көтеруге, еңбек етуге шақырады. Патшалық Ресейдің қаннаушылық-отаршылдық саясалтын, шенді- шекпендінің алдында құлдық ұрған шенеуніктердің опасыздығын сынады

Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген анна тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса» ; «Қазақ» газетінің қан жилаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болалтын. Бірақ зорььлықпен, күшпен денегін балдырып үйренген большевик тер бұл ақиқаты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып бақты. Оны бар ғұмырын ппадал қызмет етуге арнаған туған халқына жак етіп көрсетіп, «халық жабы» денег жалобы жамылғыны жабып, атқызды, алтын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсалтына жете алматы. Жала – бұлт, шындық – күн кен, замены қайта туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты» Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген анна тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны – «Қырық мысал», «Маса» ; «Қазақ» газетінің қан жилаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болалтын. Бірақ зорььлықпен, күшпен денегін балдырып үйренген большевик тер бұл ақиқаты теріске шығарып, оның есімін де, еңбегін де тарихтан өшіруге тырысып бақты. Оны бар ғұмырын ппадал қызмет етуге арнаған туған халқына жак етіп көрсетіп, «халық жабы» денег жалобы жамылғыны жабып, атқызды, алтын атағандарды қуғынға салды. Бәрібір олар мақсалтына жете алматы. Жала – бұлт, шындық – күн кен, замены қайта туып, шындықтың шұғыласы өз нұрын төкті. Ұлтын сүйген ұлтжанды Ахаң, Ахмет Байтұрсынұлы өз халқымен қайта табысты»

Ахмет Байтұрсынұлы қазақ әліппесі мен қазақ тілі оқулықтарын жазуды 1910 жилдардан бастап қолға аллоды. Онымен қоса қазақ графика сын жасауға кіріседі. Қазақ графика сының негізіне қазақтың мәдени дүниесінде көп ғасырлық дәстүрі бар, өзге түркі халықтарды да пайдаланып отырғандықтан, туыстық, жақындық сипоты бар араб таңбаларын аллоды. Оны қазақ фонетика сына икемдейді, ол үшін қазақ дыбыстары жоқ таңбаларды алфавиттен шығарады, арабша таңбасы жоқ дыбыстарына таңба қосады, қазақ тілінің жуанды - жіңішкелі үндестік заңына сайт жазуға ыңғайлы дәйекші белгі жасайтды. Сөйтіп, 24 таңбадан тұралтын өзі «қазақ жазуы» деп, өзгелер «Байтұрсынов жазуы» деп атаған қазақтың ұлттық графика сын түзеді. Одан осы жазуды үйрететін әліппе жазады. Әрбір зиялы азамат халқына қара танытып, сауалтын ашуды, ол әрекетті «Әліппе» құралдарын жазудан бастарды мақсат етті. Сол жилдары жасалып, Уфа, Орынбор қалаларының баспаха- наларында жарық көрген. Ахмет Байтұрсынұлының әліппесі «Оқу құралы» денег атпен жилдары арасында 7 рет қайта басылып, оқыту ісінде ұзақ әрі кең пайдаланылды жилы ғалым «Әліп-бидің» жаңа түрін жажды.

Ахмет Байтұрсынұлы тілші-ғалым ретінде қазақ тілінің табиғаты, өзгешеліктері, араб әліпбиінің жайы, терминдер, қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы мақалалар жажды ж, Бакуде болған түркітанушылардың Бүкілодақтық 1-съезіне қатысып, «Түркі тілдеріндегі терминология жайлы» денег тақырыпта баяндама фасады. Байтұрсынұлы қазақ балаларының анна тілінде сауалтын ашуына көп күш жұмсады. Осы мақсатта «Оқу құралы» (1912), «Тіл құралы» (1914); ерасектердің сауалтын ашуға ккарнап «Әліпби» (1924), «Жаңа әліпби» (1926) аты оқулықтар мен тың еңбектер ұсынды. Қазақ грамматика сына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша ғылыми термин жасап, морфологиялық тұлға-тәсілдерді жаңаша талдау, жаңаша анықтамалар берді. Қазақ фонетикасы мен грамматика сын талдауда тілдің типологиялық ерекшеліктері мен өзіндік даму бары сын ескеру принципін ұстады. Байтұрсынұлы қазақ тілі білімін 20 ғасырдың бас кезінде қалыптастырып, оның ірге тасин қаллоды. Араб графика сына негізделген қазақ жазуының реформаторы балды Ахмет Байтұрсынұлы тілші-ғалым ретінде қазақ тілінің табиғаты, өзгешеліктері, араб әліпбиінің жайы, терминдер, қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы мақалалар жажды ж, Бакуде болған түркітанушылардың Бүкілодақтық 1-съезіне қатысып, «Түркі тілдеріндегі терминология жайлы» денег тақырыпта баяндама фасады. Байтұрсынұлы қазақ балаларының анна тілінде сауалтын ашуына көп күш жұмсады. Осы мақсатта «Оқу құралы» (1912), «Тіл құралы» (1914); ерасектердің сауалтын ашуға ккарнап «Әліпби» (1924), «Жаңа әліпби» (1926) аты оқулықтар мен тың еңбектер ұсынды. Қазақ грамматика сына қатысты категориялардың әрқайсысына қазақша ғылыми термин жасап, морфологиялық тұлға-тәсілдерді жаңаша талдау, жаңаша анықтамалар берді. Қазақ фонетикасы мен грамматика сын талдауда тілдің типологиялық ерекшеліктері мен өзіндік даму бары сын ескеру принципін ұстады. Байтұрсынұлы қазақ тілі білімін 20 ғасырдың бас кезінде қалыптастырып, оның ірге тасин қаллоды. Араб графика сына негізделген қазақ жазуының реформаторы балды

жилдары Торғайда, Қызылжарда мұғалім жилдары «Айқап» журналында, « Қазақ » газетінде қызметкер жилдары «Алаш» партия сын, Алаш автономия сын, Алашорда үкіметін құрушылардың бірі болып, Қазақ мемлекетін құру ісіне белсене атсалысты жилдары « Ақжол » газетінде ( Ташкент қаласында ) редактор, Семейде сот қызметкері, Орынбор қазақ ағарту институтында оқытушы, Қазақ мемлекет баспасында саяси редактор, «Еңбекші қазақ» газетінде жакапты хатшының көмекшісі 1928 жилы желтоқсанда репрессияға ұшырып, 1935 жилы айдауда жүріп қайтыс балды 1988 жилы 4 қарашада ақталды

«Оян, қазақ! » аты өлеңдер жинағы(1909 жилы),«Бақытсыз Жамал» аты тұңғыш романы (1910 жилы), «Азамат» (1913 жилы), «Терме» (1915 жилы) тағы басқа жинақтары, «Бүркіттің иесі» поэмасы (1917 жилы), «Балқия» пьесасы (1922 жилы), «Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов» (1914 жилы), «Ахмет Байтұрсынов» (1922 жилы) аты мақалалар А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, И.А.Крыловтың шығармаларынан кейбір туындыларын қазақ тіліне аударған. Міржақып Дулатов – библографиялық көрсеткіштің ( 1-2 бөлімі, 1926 жилы), «Есеп құралы» (1921 жилы, кейін 8 рет басылды) мен «Оқу құралы» аты оқулықтар

Дулатұлының Абайға арналған алғашқы қысқа ғанна мақаласы татардың «Уақыт» газетінде 1908 жилы жарияланған. Ақынның ой-өрісі, білім деңгейі, туған жері, шыққан ортасы айтылып, әдеби мурасына жалпылама баға беріліп, оның орыс әдебиетімен, әсіресе Лермонтовпен үндестігі ескертілді жилы «Қазақ» газетінде басылған «Абай» мақаласы ақынның опат болғанына он жил толуына орай арналып жазылған. Мұнда әдебиеттің, оның көрнекті өкілдерінің халық тарихында алалтын орны айрықша бағаланнады. Абайдың қадірін білмеу, оны елеп ескермеу ұлттың үлкен кемшілігі ретінде аталлоды, әдебиет елдің жаны деп көрсетіледі.Абай шығармаларындағы сарын-әуезді, ой-пікірді, идея- нысаннаны алаш азаматтары терең сезіп, тебірене насихаттай білген. Әдебиеттің барлық жанрында бірдей қалам тартқан қаламгер, қоғамдық- әлеуметтік іске жанын салып араласқан қайраткер Міржақып Дулатовтың өмірлік мақсалтының биік нысаннасы, тапжилмас темірқазығы - біркүндік даңқ, өтпелі дәулет, баянсыз шен емес, туған халқының бостандығы, өзін-өзі билеуі, отарлық езгіден құтылуы, ол қуғын-сүргін керіп, түрмелер азабын тартып жүрген азапты күндерінің өзінде де, ақтық демі біткенше бүл жолдан тайған жоқ.

Елі мен жерінің тәуелсіздігі жолында іздене отырып, сол күрес жолында Алаш зиялылары өздерін де, өз замандастарын да, өзінен кейінгілерді де қайраткерлік жағынан да, каламгерлік жағынан да дайындады, жетілдірді деуге болады. Алаш қайраткерлерінің тіл саласындағы тағылымын биік бір асқарға теңесе болғандай. Сол асудың төңірегінде Алаш зиялыларының қазақ тілін дамытудағы еңбектерін ерекше бөле-жара айтуға болады. Алаш зиялыларының дербес мемлекеттілікке ұмтылыстарында қазақ тілінің мәртебесі туралы да ойлармен мұндалап тұрды. Оны олардың сол тұста жазған мақалаларынан және А.Байтұрсынұлының, С.Сәдуақасұлының Оқу комиссариалтында басшылық еткен кезіндегі іс-қимылдарынан аңғаруға болады. Тіл - ұлт руханиятының негізгі өзегі кендігі де Алаш зиялыларының қоғамдық ойларынан және көркем шығармашылығынан көрініп жаты. Тілдің қоғамдағы орны мен рөлі жөніндегі қисынды пікірлер Ахаң бастаған алашшылдардың мақалаларынан көрініп жаты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлтты ұйыстырушы, халықтың төл болмысын айқындаушы фактор ретінде қазақ поэзиясында, әсіресе,М.Жұмабаев, С.Торайғыров өлеңдерінде ерекше леппен жырланна бастады. «Жақсының хаты өлмейді» денегдей Алаш мұралары біздің ұлттық қазынамызға айналды. Тағы да Ахаң айтқандай: «Адамдықтың егінін шаштым, ектім, Көңілін көтеруге құл халықтың…». Дәл осында айтылғандай Алаш зиялыларының идеясы, мұрасы, еңбектері, өсиеттері құл халықтың көзін ашпаққа керек. Тілдің қоғамдағы орны мен рөлі жөніндегі қисынды пікірлер Ахаң бастаған алашшылдардың мақалаларынан көрініп жаты. Сондай-ақ, туған тіл тақырыбы ұлтты ұйыстырушы, халықтың төл болмысын айқындаушы фактор ретінде қазақ поэзиясында, әсіресе,М.Жұмабаев, С.Торайғыров өлеңдерінде ерекше леппен жырланна бастады. «Жақсының хаты өлмейді» денегдей Алаш мұралары біздің ұлттық қазынамызға айналды. Тағы да Ахаң айтқандай: «Адамдықтың егінін шаштым, ектім, Көңілін көтеруге құл халықтың…». Дәл осында айтылғандай Алаш зиялыларының идеясы, мұрасы, еңбектері, өсиеттері құл халықтың көзін ашпаққа керек.