Тема: Токтогул Сатылганов 2 «А2» классные окуучусу Будайчиев Нурмухамед

Токтогул Сатылганов Ксыргыз элинин акыны Өлбөй тирүү калбайсың Жан аманат, ойлоп бак. Ырксырашып тирүүңдө Ырыс алды-ынтымак

Өмүр баяны Ксыргыз элинин демократ акыны, ойчул, комузчу, обои-күү чыгарган чабер Токтогул Сатылган уулу - Токтогул Сатылганов, 1864-жылы Кетмен-Төбө өрөөнүнүн Сасык -Жийде алыйында (азсыркы Токтогул районунун Кетмен-Төбө алыйы) туулган. Бала кезинен сыр-күүгө шыктуу болуп, 13 жашынан сырлары алый арасына тарой баштаган жылкы Октябрь Төңкөрүшүнө чейинки сырларында «Жокчулуктун айынан», («Жүргөнүм Кабак жер балду») деп, ал эл тарабында труп, эмгекчилердин таламын талaшкан, теңсиздикке жек көрүү сезимин билдирген ж. Анжиян көтөрүлүшүнө катышты деп жалган жердин айыпталып, падышалык сот тарабынан өлүм жарасына өкүм чыгарылып, бул жара Сибирге 7 жылдык сүргүн менее алмаштсырылган ж. сүргүндөн кайтып келген. Сүргүндөн качып келгенден кийин «Жерди көргөндө», «Кетментөбөнү көргөндө», «Энсеген элим аманды?», «Апакем аман барсыңбы?», «Туткундан келгенде» ату сырлардын циклон түзөт. Өзгөрүлмө дүйнө, өмүр, өлүм, турмуш жөнүндө ой жүгүртүүлөрү: «Терме», «Санат», «Дүнүйө», «Замана», «Өмүр», «Карылык», «Үлгү сырлар», «Насыят», «Жаштарга» ж. б. сырларында чагылдсырылган. Токтогул - айтыш өнөрүнүн чабер өкүлү. Бардыгы эле түп ну-касында жеткен эмес.

Токтогул жана Октябрь төңкөрүшү Социалисттик идеологиянын түрдүүчө саясий компанияларына, өзгөчө тап күрөшүнүн талабына параша акынды революция лык күрөшкө жакындатыш үчүн, башка сырларына оңдоолор киргизишкендей эле, айтыштарын да жасалмалаган жерлери кездешет. Мисалы, ал реалдуу турмушта «Беш кайман» денег сыр жаратпаган сыяктуу эле, «Арзымат менее айтышы» да таптаксыр болбоптур. Деги эле старыхта андрей сырчы жашабаптсыр. Анын Эшмамбет, Калык, Коргол, Алымкулдар менее саламдашуу, таанышуу, алтай сурашуу, сырчылык өнөр тууралуу баарлашуу иретинде айтыштары; Барпы м-н сынок айтышы, кажышчаак орой сырчы Найманбай менее карманы тажрыйбалуу, чоң чабер айтышчыл эйкендигинен кадимкидей хабар берет. Токтогулдун Совет доорундагы сырлары жөнүндө («Кандрей аля труду эйкен Лениндей уулду?!», «Ленин чаты жолуңду» ж. б.) кийинки кездерде талаш пикирлер жаралып келатканы малым. Бул - старых чындыгынын талабы, мезгил талабы.

Токтогул жана озерки адабият Токтогул элдик кенже эпосторду мыкты билген чабер аткаруучу болгон. «Жаныш-Байыш», «Курманбек», «Кедейкан» "Олжобай мене Кишимжан".

Токтогулдун комузчулугу жана шакирттери Токтогул одного сырчылар менее комузчулардын устаты болгон. Ал өз мектебин түзгөн. Калык, Коргол, Алымкул андан таалим алган. Токтогул оригиналдуу күү чыгарган үлкөн комузчу катары да өчпөс из калтсырган талант. Обон күүлөрүн комузда эркин кол ойнотуп, темпин, сыргактын жүрүшүнө карата түрдүү мимикага салып мазмунун жорго сөздер менее жамакташтсырып сырдап черт кен.

Белгилүү күүлөрү «Армандуу чымчык» «Торгой менее турумтай», «Эрке сары», «Чайкама», «Карөзгөй», «Тогуз кайры» «Ботой», «Кербез», «Шыңгсырама» ж.б.

Токтогул Сатылгановдун түп ну-ка чыгармаланы жарык көрдү Токтогул Сатылгановдун 150 жылдыгына карата Улуттук илимдер академиясы тарабынан даярдалган акындын ики китеби жарык көрдү. Алар Сатылгановдун чыгармалан жыйнагы жана акындын варианты боюнча айтылган Кедейкан эпосу. Бул китептер мурда жарык көргөн басылмаландан айсырмаланат. Буга чейинки басылмасында советник идеологияга байланыштуу чыгармаландагы бир топ саптар оңдолуп, түзөлүп басылып келген. Ал гана эмес Кедейкан эпосу да өзгөрүүгө учураган. Түзүүчүлөр Абдылдажан Акматалиев, Омор Сооронов ошол оңдоп- түзөтүүлөрдү академиянын кол жазмалан фондундагы материалдар, малыматтар менее салыштсырып, баштапкы варианты сунушташкан. Китептер өкмөтүн каражатына, Турар басмаканасынан басылып чыкты. Жакында алан Түрк академиясы тарабынан казак тили не которулуп, жарык көрмөкчү.

Т. Сатылгановдун атындагы музейи Т. Сатылганов атындагы мектеп лицей интернаты Т. Сатылганов атындагы Ксыргыз улуттук филармониянын эмираты

Көнүл бургаңызга чоң рахмат!