Басқару этикасы кәсіптік қызметтегі қолданбалы білім гуманитарлық пән ретінде

Ғылыми менеджмент мектебінің негізін калаушы Анри Файоль ( ) «Ортақ және өндірістік басқару аты еңбегінде: Басқару – бұл алтын ала жоспарлау, ұйымдастыру, пандалану, иелену, бақылау және бағыттау». ХХ ғасырдың атақты менеджері Ли Якока бойынша: «Басқару денегіміз –ортақ мақсатқа жену үшін басқа адамдарды жұмысқа тарту» делінеді.

Этика –бұл тек қана философия ғылымының бір тармағы ғана емс, сонымен қатар басқарудың ең тиімді ресурсы болып табылады. Этиканы қоғамды дамытуға, өмір сүруге үйрететін, өзін –өзі ұстай білуге, жүріп-тұру ережелерінің жүйесі ретінде қарастыруға болады.

Негізінде этика мораль, адамгершілік туралы теориялық, философиялық категория түрінде (О. Г. Дробницкий, В. Г. Иванов), адами бекзатылық (Аристотель), өмірдің мәні мен құндылықтары туралы аксиология ғылымы (Н. А. Бердяев), субъектінің адамгершілік тәжірибесінде қолданған нормалар, принциптер, идеал дар, құндылықтар жиынтығы (А. А. Гусейнов), әлеуметтік өмірді ретке келтіретін универсалдық және арнайы адамгершілік талаптары мен нормалары жүйесі ретінде түсіндіріледі (А. Я. Кибанов). Жүзденег жылдар бойы дамыған этика ғылыми негізделген қоғамның адамгершілік өмірінің философиялық танымының ұғымдар, категориялар, заңдар жүйесі ретінде қалыптасты.

Этика (грек. ethos – дағды, әдет-ғұрып) – зерттеу нисаны мораль, адамның мінез- құлқы болып табылатын ежелгі теориялық пәндердің бірі. Термин және айрықша зерттеу пәні ретінде өз бастауын Аристотель еңбектерінен аллоды. Этизм термині Аристотельдің ар-ождан мәселесіне арналған үш шығармасының (Никомах этикасы, Евдем этикасы", Үлкен этика) атауына кірген. Аристотель этика сын да "құба төбел" немсе "алтын орта" ұстанымының ізгіліктерді анықтаушы маңызға ие балды.

Өйткені Аристотельдің айтуынша, екі шеткі күйлердің ортасын таба білгенде, яғни не асып- тасып кетпей, не жетпей қалмаудың дәл ортасынан өте ыңғайлы қасиетті ұстана білгенде ғана адам ізгілікті болғаны. Мысалы, жомарттық, "малшашпақ" пен "дүниекоңыздықтың" орта шені; батылдык "көзсіз батырлық" пен "қоянжүрек корқактықтың" дәл ортасы; қарапайымдылык "ұяңдық" пен "ұятсыздыктың" ортон белі және т.б. Жалпы, антикалық этикаға тиесілі ең негізгі үш мұраты этап өтуге болады: а) адам мен полис бірлігі, яғни адам тек полистің азаматы болғандықтан ғана ізгілікке ие болады, мораль туралы түсінігі болады деп есептеу.

Мысалы, Аристотель полистің мүшесі бола алмайтын кұлдарды тіпті де адам деп санамаған. Оларды "сөйлей алтын хайуан" ретінде қарастырған. Ежелгі грек тер қабылдаған және өмірге енгізген этикалық құндылықтардың өзіндік маңызы балды. Олардың кейбіреулері мыналар: көне грек тер адамгершілік қасиеттерді, мейірімділікті сұлулықпен тікелей байланыстырғысы келді. Соның нәтижесінде көне Грекия мәдениетінде "калокагатия" идеалы дүниеге келген болатын. "Калокагатия" термині өзінін амбиваленттілігіне (екіжактылығына) байланысты этикада болсын, эстетика да болсын кең пандаланылады. "Калокагатия" термині грек тіліндегі екі сөздің ("Kalos" әсем, сұлу және "agathos" ізгі, мейірімді) қосындысынан шыкқан. Дәлме-дәл аударатын боксақ, бұл термин ізгі сұлулықты, яғни жан сұлулығы мен тән сұлулығының үндестігін білдіреді.

Гедонизм грек тілінің "ләззат іздеу, кызыққұмарлык" денег мағынадағы сөзінен туындаған ұғым. Гедонистік көзқарасты ұстанушылардың түсінуінше, адамның бұл өмірге келгендегі ең басты мақсаты өмірдің қызығына бату, ләззат алу. Эвдемонизм көне грек этикасының басты сипаттамасы. Себебі сол кезеңнің қай ойшылын алып қарасаңыз да, оның өмірлік маңызды мәселе деп ұққаны адамның бақытқа женуі.

Этиканың құрылымы Теориялық этика Нормативті этика Эмпириялық этика

Теориялық этика этиканың негізгі үғымдарын, оның зерттеу пәнін, ғылым ретінде даму тарихын зерттейді. Нормативті этика негізгі этикалық категорияларды: мейірімділік пен қатыгездік, ізгілік пен жауыздык, ар-ұждан, ұят, абырой, парыз және т.б. қарастырады. Эмпириялық этика белгілі бір кезеңдердегі адамзат ұйымдарының накты адамгершілік келбеті туралы түсінік береді.

Этикеттің кейбір ұстанымдары Қазіргі нарықтық экономика жағдайында іскерлік қажетті қасиеттердің біріне айналып отыр. Іскер деп нарық экономикасына әбден бейім, яғни сату- сатып алу, алу-алмазу әрекеттеріне жатық, өз ісін жетік білетін жанды айтады. Іскер де тірі жан болғандықтан, адам қоғамында өмір сүретін болғандықтан, оны тек өз басландасын ғана көзденег, ешькіммен санаспайтын жан деп түсіну дұрыс емс. Іскерліктің де өзіне тән этикеті іс-әрекет ұстанымдары бар. Іскерліктің маңызды ұстанымына сенім жатады. Әріптес адамдар арасында сенім болмай, іс оңға баспайды.

Жалпы, сенім адамдардың қарым-қатынасын мүмкін ететін фактор. Егер көлік жүргізушіге сенбесек, ешьқашан жолға шықпаған полар едік, егерь аспазшыға сенбесек, өмірде көшеде тамақ ішпеген полар едік, дәрігерге сенбесек, ауруханаға қаралмаған полар едік және т.б. Ендешье адамдық әрекеттенушілік негізінде метафизикалық сенім жатыр. Сенім жоғалған жердь үміт үзіледі, ал үмітсіз тек шайтан ғана. Адам баласы қандай қиын-қыстау жағдайда болсын үмітін бір үзбейді. Сол сияқты іскерлер де әлдекімнің айтқан сөзінде, уәдесінде тұрар денег сенімін жоғалтпайды әрі өздері де сенімнен шығуға тырысады.

Іскерлік аясында болсын, жалпы, қандай да ұжым ортасында қарым-қатынас адамдардың бір-біріне денег көңілінен басталлоды. Ашық- жарқын көңіл-күйде болу, айналаңа шатық нұрын себя тек іскердің емс, жалпы, әрбір адамның парызы. Қай отрада жүрсең де мананы есть ұстаған жөн: ұрыс-керіс, айқай-шу шығарып, істі насырға шаптырғаннан гөрі сендай жағымсыз эмоционалды күйдің алтын алған жөн. Ол үшін ең тиімдісі қай жағдайда болсын сабир сақтап, қиындықты айналып өтіп (оны мәселеге үстірт, калай бокса солей қараудан айыра білу керек), ұжымда бәріне жағымды ахуал жасай білу.

Қорытынды: Этикетті этикамен шатастыруға болмайды. Дыбыстық ұқсастықтарына қарамастан ол екеуі екі дүние. Этикет нақты бір мезетте нақты бір жағдайға байланысты нақты адамдардың өзін-өзі белгілі бір отрада ұстау әдебін танытса, этика одна анағұрлым кең ауқымды қамтитын ұғым.

Басқару этикасы – бұл: азаматтардың бір-бірін сыйлауы ортақ мүдде негізінде корпоративтік мақсатқа қол жеткізуге арналған ұжымдағы адамдарды басқару мәдениеті; Этикалық мәні дұрыс шешьім қабылдауға негізделген бағдарламаларда, проектілерде, этика кодекстерінде, нормаларда, эталондарда, стандарта, эксперт қорытындысында және басқа да практикалық іс-әрекеттерде белгіленген.

Басқару этикасының принциптері менеджердің ортақ адамгершілік жүріс- тұрыс ережелерін сақтауға, мәдени дәстүрлерді сақтауға уйретеді, сонымен қатар, ар-намыс кодексін, қарым- қатынас ережелерін сақтайды. Басқару этикасы басқарушы мен жұмысшы арасындағы шындық, әділеттілікке, жауапкершілікке, басқаларды сыйлаудағы қарым-қатынас мәдениетіне негізделеді.

Көптеген философиялық-теориялық пәндермен салыстырғанда этиканың категориялары күнделікті тілде кең пандаланылатын сөздерден тұрады. Этикалык категориялардың барлығы табиғат құбылыстарына ешь қатысы жоқ, тек тікелей адам әлемімен байланысты ұғымдар. Өйткені адамгершілік, аты айтып тұрғандай, тек адамға, агни жақсылық пен жаманшылықтың арасын ажырата білетін ерік-жігері бар жан иесіне ғана тиесілі.

Достық адамдардың бір-бірін қажетсінуінен, құрмет тұтуынан, шынайы тілектестіктен, сенімнен құраллоды. Достық қарым-қатынас денегіміз жеке адамдардың бірін-бірі жақсы көруіне және ұнатуға, мақсат бірлігіне, ұзақ уакыт және жан-жақты тату-тәтті араласуана негізделген аса тығыз қарым-қатынас, үлкен сезім.

Махаббат достықтың, татулықтың шыңы, адам өмірінің ұлы жарастығы. Онсыз өмірдің мөні, қызығы, құны жоқ. Ақын Абай "Махаббатсыз дүние бос" деп тегін айтпаған. Махаббатпен адамның бүкіл тіршілігі байланысты. Адам дүниеге келген мезеттен ата-ана махаббатының жылуына бөленсе, одна кейін дос-жаран, жора-жол- дастарының сүйіспеншілігін біледі, бірте-бірте сүйіктісінің, жарының махаббатымен кауышады. Барлық ұлы істерге адамды қажыр беріп баста уши күш махаббат.

Адам біреуді сүйгендіктен, біреудің өзін сүйетіндігін немсе болашақта сүюінен үміттенгендіктен, оның бойын күш- жігер кернер, биік мақсаттарға ұмтылады. Сезім атласы махаббат құдіретті күш. Ол адам жанының екінші біреуге, адамдар қауымына немсе белгілі бір идеяға бағытталған сүйіспеншілігі мен құштарлық сезімінің аса нәзік түрі.

Махаббат ұғымының мазмұны өте кең. Оның адам жанының махаббаты, белгілі бір идеяға, Отанға, ата-анаға, жалпы адамзатқа денег түрлері көп. Махаббат жануарлар дүниесіндегі биологиялық инстинктіге негізделген сезімнен әлдеқайда күрделі сезім. Ол адамның мәдени дамуының белгілі бір сатысында ғана панда болатындықтан, оны шынайы адами сезім деп қарастыру керек.

Махаббатта сезім мен ақыл ұштасып, адам парасаты табиғи күш ретінде көрінеді. Махаббат адам көңілін шартарапқа желдірер, кеңілін асланға көтерер, нәзіктік пен құштарлықты тудырар, қоркынышы мен үрейі, қуанышы мен қызғаныш қасіреті көп күрделі, құрғақ анықтамаларға сыйыспайтын ғаламат сезім.

Жомарттық басқаға жақсылық жасап, көмек көрсетуге пейілділік. Ізгілік пен зұлымдық этиканың орталық категориялары. Ең абстрактілі деңгейде ізгілік пен зұлымдықты адамгершілік пен адамгершіліксіздіктің бала массы дуге болады. Ізгілік арқылы адамдар өздерінің ортақ мүдделерін, талап-тілектерін, болашақтан үмітін танытады. Сонымен, ізгілік шапағатымен өмір гүлі өсіп, таймыр алиса, зұлымдық өмірдін түбіріне балта шарады. Ізгілік категория сына барлық он қылықтар жинақталған.

Ар, намыс, ұят - абырой ұғымдарының бір-бірімен тығыз байланыстылығы соншалық, оларды бөліп-жарып қарасты- рудың өзі қиын. Неміс философы Канттың жүрек тебірентерлік мынадай жолдары бар: "Бұл әлемде өзінің шексіздігі мен ғаламатылығы тұрғысынан адамды таңдандыратын тек екі нәрсе ғана бар: төбемдегі мәңгілік шексіз аслан және менің ішкі жан дүниемдегі адамгершілік заңы".

Осындағы адамгершілік заңының жүзеге асуан қадағалаушы ар мен ұят. Ұят адамгершіліктің жемісі, сонымен қатар ардың қосшысы. Ұят жоқ жердь әдеп, инабатылық жоқ. Ненің ұят жөне ненің ұят емстігі туралы түсініктердің барлық жердь әр түрлі екенін айта кету керек.

Ұят адамның өзінің қоршаған ортасында қалыптасқан ортақ нормаларға немсе қауымның өзінен күткен биіктеріне сай келмегендігін сезінуден туындайтын қолайсыздық күйі. Армен және намыспен салыстырғанда ұят ішкі, өзінмен-өзің қалтын күй емс, басқалардың, қоршаған ортоның көзқарасымен анықталатьш күй. Өйткені адам өзі жасаған келеңсіз өрекеті, қылығы үшін басқалардан еститін сәзді ойлап, олардың өзі туралы көзқарастарынын бұзылатындығына қам жейді.

Абырой адамнын өз іс-әрекеттерінін тиесілі адамгершілік мұраттарына сәйкес келетінінен панда болатын өзіндік жетістік. Ар мен намыс арқылы адамның өз қылыктарын парыз, міндет, тиесілі бағалай білетіндігі көрінеді. Адамның парызы сияқты ары мен намысы да өзіндік, ешькімге тәуелсіз дүние.

Парыз адамның моральдық мұратқа байланысты қойылған талаптарды орындау кажетті. Адамның парызы ізгілікке еру, өзі сиякты басқаларға мүмкіндігінше көмек көрсету, зұлымдыққа жол бермеу сияқты әрекеттерден құраллоды. Әділеттік ізгіліктін нақтыланған өзіндік түрі. Ол адамды қоғамның елеуі, марапаттауы түрінде көрінеді.

Әділеттік тарихи қалыптасқан ұғым. Алғашкы қауымдық құрылыста әділеттікті табу, табиғат ұстанымдарының маңынан көруге болатын. Ол кезде әділеттілік есесін жібермеу, орынды жазалау түрінде қарастырылатын.

Бақыт этиканың іргелі категориясы. Мәдениет тарихында бақыт мәселесімен айналысатын фелицитология денег пән де балды. Фелицитарлық шығармаларды этап өтер боксақ: Аристотельдің "Никомах этикасы", Сенеканың "Бақытты өмір жайында", Фома Аквинскийдің "Бақыт туралы трактаты", Әулие Августиннің "Бақытты өмір сүру туралы", Әл- Фарабидің "Бакыт жолына сілтеу" және т.б. бақытқа арналған шығармалар қаншама кеп бокса, бақытты түсіндіру де соншалық әр түрлі. Біреулер бақыт денегіміз махаббат десе, енді біреулері бақыт жүзеге асқан мақсат деп біледі.

Бұқара санасында бақытқа мынадай төрт түсініктеме беріледі: Бақыт денегімізжолы болып, жұлдызы жанғандық". Бақыт қуаныш, ләззат және жан қызығы. Бақыт денегіміз ең жоғары ізгілікке қол жеткізу. Бақыт өз-өзіңе, жалпы өмірге көңілі толған "төрт құбылаң түгелдік" күйі.

Құндылыктар тұрғысынан алғанда бақыт деп адам өміріндегі мейірімнің өлшемін айтамыз. Өйткені тек ізгілік пен мейірім ғана адамды қуанышқа бөлеп, шаттандырады. Бақыт туралы әркімнің өзіндік түсінігі бар, әмбебап, әркімнің ойынан шығар бақыт түсінігі кемде-кем. Әдетте, бақыт деп өзіндік болмыстың кемелдігін, түгелдігін, асқан қуаныш әкелген ерекше көтеріңкі көңіл күйін айтады.

Жүздесу адами табиғатың болмыстық алғышарты. Өйткені, адам санасының өзі адамның бір-бірімен қарым-қатынас жасауының нәтижесінде қалыптасты. Адамдық қарым-қатынас жүздесу оны (адамды) баска қоршаған табиғи отрадан беліп-жарып, өзгешьелеп алды. Тіпті физиологиялық тұрғыдан осы мәселеге көз тастайтын боксақ, онда да сананың сұхбатық табиғатына куә боламыз.

Адам миының жемісі болып табылатын сана мидың кос жартышарларының сұхбатының нәтижесі. Ешбір адам бүкіл өмір бойы өзіне-өзі ғана жеткілікті болып, басқа ешькімді қажет етпей өмір сүре алмайды.