Адам а ғ засттында жилу алмазу ж ә не жилу роттеу

Жылу роттеу, терморегуляция (гр. therme – жилу ж ә не гр. regulo – роттеу) – қ орша ғ ан орта температура ссыны ң ауыт қ сына қ арамастан адам, с ү т қ оректілер ж ә не құ старты ң дене температура сын т ұ ра қ ты де ң гейде са қ тау қ абілоті. Дене температура ссыны ң т ұ ра қ тилы ғ ы – жилу т ү зілу ж ә не жилу ши ғ ару ж ә не оларды ң ө згеруіне байланысты болады. Жылу роттеу процесіне аралы қ мида ғ ы (гипоталамус) жилу ппппппорталы ғ ы, ппппппорталы қ ж ү ике ж ү йесіні ң ә р т ү рлі б ө лімдеріндегі жилу сезотін ж ү ике клотка лары, ішкі орган армен ширышты қ аббаты ң жилу рецептор лары, терідегі арнаты ж ү ике ө ткізгіш желдары, эндокринді ж ә не тері бездері, б ұ лши қ вотер қ а ты сады. Дене қ ыза баста, қ ан тамырлары ке ң ейіп, тер б ө лініп, тсыныс алу жиілейді, жилуды сырт қ а ши ғ ару ү дейді. Ал а ғ за сал қ ттындай баста, қ ан тамырлары тарилып, тер ши ғ у то қ тайны, сырт қ а жилу аз б ө лінеді. Осылайша а ғ за жилу т ү зу мен жилу ши ғ пруды ң тепе-те ң дігін роттеп отрады. Жылу роттеу н ә тижесінде а ғ зоны ң температурасы т ұ ра қ ты болады (мысалы, құ старта 40 – 41,5˚С, с ү т қ оректілерде 32 – 39˚С, адама 36˚С). Сырт қ ы органы ң температура ссыны ң айдарлы қ тай ауыт қ сынан немесе жилу т ү зілуді ң жил дам ө згеруінен адам мен женуарларды ң жилу темп-расы қ алыпты же ғ да-да 0,2 – 0,3-тен 1 – 2 С- қ а ауыт қ уы м ү мкін. Денедегі жилуды ң т ұ ра қ тилы ғ ын роттеу механизмі адам мен же ғ ары стыда ғ ы женуарларда ғ она же қ сы дамы ғ ан. Мысалы, терлеу тек адам мен маймыл ғ а, сендай-а қ та қ т ұ я қ ты женуарлар ғ а ғ она т ә н. Құ стар терлемейді. Ж ә ндік қ оректілер, кемірушілер, т.б. аз терлейді. Ал т ө м. стыда ғ ы женуарларда (мысалы, ба қ а, кесіртке) жилу роттеу механизмі дамып жетілмеген. Сонды қ тан оларды ң дене темп-расы сырт қ ы орта темп- расина т ә уелді болады. Адам қ алыпты же ғ да-да жилуды ң 70%-ін ішкі оргоднарды ң қ ызмотіні ң, ал 30%-ін б ұ лши қ вотерді ң жиырылуы н ә тижесінде аллоды. Адамны ң дене қ милы ар қ илы т ү зілген жилуы тері ар қ илы, тсыныс ал ғ одна, з ә р ши ғ ар ғ одна ж ә не дефекация кезінде ши ғ арылады.[1]

Изотермия нерв ж ү йесіні ң дамуымен байланысты қ алыптас қ ан қ асиот, сонды қ тан т ө менгі сайты ң а ғ ы женуарларда изотермия болмайды. Барлы қ омырт қ асиз женуарларда, балы қ тарда, қ ос мекенділерде, бауырымен жер ғ алаушиларда дене температурасы т ұ ра қ сиз ж ә не қ орша ғ ан орта температура сына т ә уелді озгеріп отрады. Осттындай дене температура ссыны ң т ұ ра қ тилы ғ ын са қ тай алмайтын женуарларды сал қ ын қ анды (пойкилотермиялы) женуарлар деп атайны. Дене температура сын т ұ ра қ ты де ң гейде са қ тайны женуарларды жилы қ анды (гомойотермиялы) женуарлар дейді. Кейбір женуарлар жылды ң бір мезгілінде гомойотермиялы орга-низм т ә різді, ал екінші бір мезгілінде пойкилотермиялы организмдер т ә різді тіршілік отеді М ұ ндай женуарларды готеротермиялы женуарлар дейді. Готеротермия – эволюция процесінде гомойотермиядан кеш ппппанда бол ғ ан қ асиот деп есептеледі. Б ұ л қ асиот органы ң т ү рлі қ олайсиз же ғ дайларына бейімделуде ма ң езды р ө л ат қ арады. Қ оректік затрат, су жетіспеген же ғ да-да, қ орша ғ ан орта температурасы т ө мендеп сумы ғ одна м ұ ндай организмдер ұ й қ ы ғ а котеді де, қ олайлы же ғ дай ту ғ одна оянып, гомойотермиялы женуарлар сия қ ты тіршілік отеді

Дене температура ссыны ң роттелуі Дене температура ссыны ң т ұ ра қ тилы ғ ы тек жилу т ү зу ж ә не оны б ө лу процестері тепе-те ң бол ғ ан же ғ да-да ғ она са қ таллоды. Б ұ л тепе-те ң дік арнаулы физиологиялы қ тотіктер – химиялы қ ж ә не физикалы қ жилу роттеу механизмдері,- ар қ илы роттелінеді. Осы тотіктер ар қ илы денди т ү зілген жилу ши ғ ын бол ғ ан жилуды ң орнын толтырып отрады. Химиялы қ жилу роттеу, немесе жилу ө ндіру, организмдегі зат алмазу процесін к ү шейту не б ә сендоту ар қ илы ж ү реді. Жылу қ ызмот ә рекоті к ү шті оргоднарда – от талши ғ ттында, бауырда, мида, б ү йректе, ішкі секреция бездерінде, ж ү ректе – к ө бірек т ү зіледі. Тсынышты қ же ғ дайттында организмде т ү зілотін жилуды ң 25 патызы б ұ лши қ отте, 20% – бауырда, 13% – мида, 11% ж ү ректе, 7% б ү йректе, 5% теріде, ал қ ал ғ ан 19% бас қ а м ү шелерде т ү зіледі. Дене ж ұ мысы кезінде жилуды ң % б ұ лши қ отте т ү зіледі. Дене вотеріні ң ж ә й ширы ғ урны ң ө зі жилу ө ндіруді 10 патыз ғ а, ал қ имел- қ оз ғ алис – патыз ғ а арттырады

Ө ткізу деп жилуды ң денемен женас қ ан температурасы т ө мен зат-тар ғ а берілуін айдаты (мысалы, құ с денесінен жилуды ң ұ я ғ а берілуі). Конвекция деп жилуды ң денемен женас қ ан ауа а ғ сынына берілуін ай-даты. Ауа а ғ сыны жил дамдаса, конвекция к ү шейеді. С ә уле шашку деп дендин жилуды ң инфра қ кызыл с ә улелермен таралуын айдаты. Булану деп с ұ ты қ ты ң (терді ң ) газ т ә різді к ү эге айналуын айдаты. Жылуды ң белгілі бір б ө лігі з ә р ж ә не н ә жіс ар қ илы да б ө лінеді. Жалпы дендин б ө лінотін жилуды ң 70 патызы конвекциялы қ ж ә не радиациялы қ желмен ши ғ арылады. Қ орша ғ ан орта мен тері температура ссыны ң атырмасы не ғү рлым к ө п бокса, со ғү рлым жилу тез б ө лініп ши ғ ады. Тері тамырларсыны ң ке ң еюі жилу ши ғ пруды арттырады. Денеден б ө лінген терді ң ә р грамы 2,42 к Дж жилу ши ғ арады. Тері тамырларсыны ң тарылуы, тері шеліні ң қ алттындауы жилуды ң б ө лінуін азайдаты

Дене температура сын роттейтін ппппппорталы қ аралы қ миды ң гипотала-мус займа ғ ттында орналас қ ан. Гипоталамусты ң аллоды ңғ ы б ө ліміні ң тор-шалавы қ ан температура ссыны ң же ғ арынасына реакция береді де, жилу б ө лу ппппппорталы ғ ын, ал арт қ ы б ө ліміні ң жесушалавы қ анны ң сал қ ттындасына реакция беріп, жилу т ү зу ( ө ндіру) ппппппорталы ғ ын құ райды. Жылу роттеу ппппппорталыгы не рефлекстік желмен, не гуморальды т ү рде қ осады. Жылуды рефлекстік желмен роттеуде тері рецептор лары ма ң езды қ ызмот ат қ арады. Теріні ң жилилы қ ты не сумы қ ты қ ты қ абылдайтын рецепторы қ оз ғ одна тітіркеніс нерв ппппппорталы ғ ына беріліп, одна ә рі веготативтік нерв тер немесе ішкі секреция бездері ар қ илы зат алмазу процесіні ң қ ар қ сынын ө згертеді. Сонымен қ атар м ұ ндай кезде вотерді ң ә рекоті, тамырлар арнасы, тер б ө лу процесі, тсынысты роттейтін орта-лы қ қ ызмоті ө згереді. Жылуды гуморальды роттеу қ ан температура ссыны ң қ ан тамырларттында ғ ы немесе гипоталамуса ғ ы терморецепторлар ғ а ә сері н ә тижесі ң де ат қ арылады. Жылуды роттеу процесіне ү лкен ми жерты шарларсыны ң (ма ң дай б ө лігіні ң ) жесушалавы да қ а ты сады. Ми қ ыртысын силып стаса, жилуды роттеу процесі нашарлайды. Сырт қ ы орта температура ссыны ң ауыт қ уларына шартты рефлекстер о ң ай қ алыптасады