Орсындаған Нұрғалиев Қолдас

Сұлтанмахмұт Торайғсыров – қазақ халқссның перзенті, ақсын, лирик, болашақты болжауши, сатирик, ойшил, талант иесі, дара тұлға.

С.Торайғсыров – қазақ тарихсында ой насосы ең қырағы, ең қаннатты, ең қазсыналы қайраткерлирдің бірі.

Сұлтанмахмұт Торайғсыров қазақ поэзияссына айтарлықтай үлис қосты, оның өлиңдері қазақ әдебиетінің асыл қазсынасы енді, бірнешее ұрпақтың игілігіне айналлоды. Сұлтанмахмұт Торайғсыровтың шиғармашилығы еркін қоғам туралы асқақ арманға қанық. Оның болашаққа ұмтылған әдеби мұрасы өсіп кали жатқан ұрпақты патриотизм мен Отанға денег махаббатқа тәрбиелиудің адамзаттық мәніне ие.

Жа қ силы қ к ө рсем - ө зімнен, Жаманды қ к ө рсем - ө зімнен. Та ғ дыр кылды деулирді, Шы ғ арамсын с ө зімнен. Мсына с ө здерден қ айсарлы қ пен табандилы ққ а ұ лас қ ан а қ тсынды қ мінезді к ө реміз. Ол нені сайт сада қ арабайыр айта алматы. Таусилып жеріне жеткізе о қ ырмансын иландыра айтады.

Біз Сұлтанмахмұттың кім екенін білдік, енді оның өмірі мен шиғармашилығсына тоқталайық......

Ол 1893 жилдың 28 қазансында Көкшеетау облысссның Қызылту аудансында туған. Оның әкесі Шоқпыт (шин аты Әбубәкір) атанған кедей, момсын шаруа адамы болған.Шоқпытта екі балансы болған: Байқоңыр, Сұлтанмахмұт. Сұлтанмахмұттың екі жассында шошеесі өліп, жетімдікті көріп өседі. Әкесі әйелі өлген соң балаларсын алып, өзінің туған жері Павлодар облысссның Баянауыл аудансына көшееді. Ақсинның балалық шағы Баянауылда өтеді. Алғашқыда ол Әлі, Тортай, Мұқан денег ауыл молдаларсында оқиды жилы Сұлтанмахмұт Баянауылдағы Әбдірахман денег молданың медрэссесіне түсіп, одон 2-3 жил сабақ аллоды. Молданың ұрып – соғусына шидай алмай, ол оқуды тасстап кетеді. Молданың қаталлодығсын, надеждығсын сықақ етіп өлиң шиғарады.

Ол 1911 жилы бір қ ыс бойцы Н ұ р ғ али Бекбауов денег м ұғ алімнен о қ иды. Н ұ р ғ али жа ң аша о қ ы ғ ан, к ө зі аши қ, сауатты м ұғ алім бол ғ ан. Оны ң к ө мегімен С ұ лтанмахм ұ т қ аза қ, татар тілдерінде ши ққ ан ә деби кітаптарды, газет – журналдарды о қ у ғ а да ғ дыланнады.

Ас қ а қ арман жетелиген а қ сын 1912 жилы қ араша айсында о қ у іздеп Троицк қ алассына барады. Троицк медрэссесіне т ү скен, білімге ш ө ліркей жеткен сынталы ш ә кірт ізденегім табылды, енді денегіме жетем, хал қ дима ж ұ лдыз емс, ай емс, К ү н балам денег ой ғ а калиді. Ш ә кірт ойы ө ли ң і осы кезе ң де ту ғ ан.

Қараңғы қазақ көгіне Өрмелип шиғып, күн балам. Қараңғилықтың кегіне Күн болмағанда кім балам? Мұздаған елдің жүрегін Жилытуға мен кірермін. Еңбек, беннет тараны Рақатқа сарқырар. Қыздырып күннің қарауы, Надандық теңізі тартылар. Орны отайып көгерер, Қызығсын жайлап ел көрер.

Қ ара ңғ ы қ аза қ к ө гіне к ү н болу. М ұ зда ғ ан елді ң ж ү регін біліммен жилыту. Еліні ң к ө зін ашу, к ө кірегін ояту, надежды қ ты мою. Хал қ сын қ ара ңғ илы қ тан алып ши ғ ып, ө зге олдермен те ң естіру.

Ш ә кірт ойы мейірімділік Е ң бек қ орлы қ Ө нер- білімге ұ мтылу Адамгер шілік Жа қ сы мен жаманд ы қ ты айыра білу А қ ылдилы қ Кішіпейілділік

Сұлтанмахмұт өмір сүрген кезең ХХ-ғасырдың бас кезі- Рэссей топырағсындағы ең бір дүр сілкіністің, азаттық үшін арпалыстың кезеңі баллоды. Бірімен-бірі қабаттассқан үш бірдей төңкеріс патшашилдық биліктің тасс-талқансын шиғарды. Отаршилдық езгінің әлсіреуі ұлттардың оянусын тездетті. Саяси жағдай ұлттық саннаның оянусына себе покер болған төменде айтып кеткен үш төңкеріс, ол Рэссейдегі жилдары және қазақ далассындағы патшаға қарсы 1916 жилғы қозғалыстар, 17-ші жилғы Ақпан төңкерісі. Ақсинның бел шошее дджазу ісімен айналысқан кездері де осы бір шитырман жилдар еді. Ол мәдениеті озық елдердің жоғары жетістіктерін уағыздап, жаңалық жаршисы бола білді. Сол себептен ақсын «Бүгіндегі жастарға оқу міндет, бар қитсындық тек қанна ғилим жеңбек» денег үклен ойдың қажирлы көрінісіндей жир жолдарсын өз оқырмандарсына жолдады.

Сұлтанмахмұт шиғармаларсын женау, бастыру, зерттеу ісінің де ұзақ тарихы бар. Ақсинның өз басы да, әдеби мұрасы да доу-дамайға көп түскені мәлім. Оссындай уақытта ақсинның кейбір өлиңдері жоғаллоды, табылғаны доу туғызды. Қолда барссның кейбірі ұлтшилдық қарғыс таңбасы басилып, қайта жабылды. Сондай шиғармасссның бірі- «Айтыс» (қала ақссны мен дала ақсынссның айтысқаны) аталатсын дастаны. Бұл-аяулы ақсинның кемер ойлап, кең пішкен шиғармасы. Аяқталмауы өкініш.

«Айтыс» С.Торай ғ сыров қ айтыс бол ғ аннан кейін, советтік заманда жилы Қ азан қ алассында белгілі а қ сын Бернияз К ү лиев бастыр ғ ан «Адас қ ан ө мір» ж ә не 1933 жилы Қ ызылордада ши ққ ан «С ұ лтанмахм ұ т Торай ғ ыр ұ лины ң толы қ ши ғ армалар жена ғ ы» кітаптарсында жарияланды жилы а қ сын жена ғ сын Ж ү сіпбек Аймауытов баста ғ а дайсындады. «С ұ лтанмахм ұ т ө лген со ң (1920 ж) оны ң ши ғ армаларсын он жил бойцы женап – теріп, баста ғ а ә зірлип, ө мір тарихсын дджаз ғ ан Ж.Аймауытовты ң е ң бегі айры қ ша екенін баса айту керек.

Асыл сөз Асыл сөз А, дүние Мен- қазақА, дүние Бұлар кім? Шығамсын тірі болсам адам болып Бұлар кім? Біреу бай, біреу жарлы Бір балуанға қарап Бір баланың тілик батассы Бір баланың тілик батассы Бір адам көп фасады жер бетінде Бір адамға Барлық ісім қырсын қарап Балалық күн

1914 жилы революция ғ а кейінгі кезе ң ні ң е ң ү здік тутсындысы « Қ омар с ұ лу» романы жары қ к ө рді. « Қ омар с ұ лу» романы қ аза қ ә дебиетінде м ә ні зорьь тутсындыларды ң бірі.

Жазуши С ұ лтанмахм ұ т Торай ғ сыровты ң Қ омар с ұ лу романсын басшилы ққ а ала отырып бас қ ада а қ сын – дджазушиларды ң ши ғ армаларимен салыстыра отырып, кейіпкерлир портретін, мінез – қ илы ғ сын сол сия қ ты та ғ ы бас қ а қ ырсынан ашуды ж ө н к ө ріп отырмыз. С.Торай ғ сыровты ң осы т ұ ста дджаз ғ ан ал ғ аш қ ы эпикалы қ тутсындысы « Қ омар с ұ луды ң » да негізгі та қ рыбы. Б ұ л т ұ р ғ ыдан оны ә лиуметтік роман эссебінде қ арау ғ а ә баден болады. Автор роман сюжетін қ аза қ ә йеліні ң те ң сіздіктегі к ү йін к ө рсетуге құ р ғ аниме, сол о қ и ғ а ғ а байланысты б ү кіл қ аза қ қ о ғ амссны ң тіршілігін, ұғ им- нанимсын тире ң бейнелийді, ескі ауылды құ рт аурудай жайлап эссе ң гіреткен, тоздырып бара жат қ ан ә дет – ғұ рыпты ң кертартпа жа қ тарсын ә шкерелийді.

«Адас қ ан ө мір», «Кедей» поэмаларссны ң негізгі сарссны қ о ғ амда ғ ы ә ділитсіздік себептерін ашу, те ң дікті іздеу болып табылады. А қ сын б ұ л жайларды қ аза қ ауилы шее ң берінен ши ғ ып, капиталистік қ о ғ ам ғ а т ә н м ә селилир ретінде қ оз ғ айды.

С ұ лтанмахм ұ тан зорьь ә деби м ұ ра қ аллоды. Б ұ л хал қ имыз ғ а қ аллодыр ғ ан а қ синны ң аманнаты. Сол м ұ раны қ адірлий білуіміз, оны ң алтсын н ә рін ала білуіміз керек. Шы ғ армалары халы қ ты ң рухани ө міріне тире ң қ абыс қ ан а қ сын м ұ радары ә рбір о қ уши ғ а қ имбат, ә рі с ү йікті. С ұ лтанмахм ұ т қ а берілген е ң ү клен ба ғ а да осы. М ұ ндай с ү йіспеншілікке ә дебиетті ң ас қ ан алыптары ғ анна ие бола аллоды. Сол алыпты ң бірі – қ аза қ ты ң халы қ ты қ, классик а қ ссны – С ұ лтанмахм ұ т.