Mавзу: Дидактик ўйинлар

Режа: Дидактик ўйинларнинг тузилижи Дидактик ужен полалар шахсининг ҳ ар томонлама ривожлантириж воситаси. Ўйиннинг асосий тулари.

Дидактик ўйинларнинг тузилижи Дидактик ўйинларнинг таркипой асосини таълим ва тарбия масаласи, ўйин ҳ аракатлари ва қ аидалари ташкил қ влади. Дидактик ма қ сад Дидактик ўйинни танлаш учун тарбияланувчиларнинг тайёргарлик даражасини билиж керак, чуньки улар ўйинлорда пор билимари ва тасаввуларины ижлатижлари керак. Ди­дактик ма қ садни ани қ лактганда, давало, полалар томонидан табиат, ўраб корган предмет- лар, ижтимоий ҳ одисалар ҳ а қ идоги қ ай бир тасаввур ва билимларнинг ўзлаштирилижи, муста ҳ камланижи вашуйй билан по ғ ли қ қ андрей монти қ ий амалиёт ривожланижи керак вашуйй ўйин воситсаида пола шахсининг қ андрей сифатлари (ростгуйлик, кузатувчанлик, камтарлик, қ атъият ш.к.)ни шакаллантириж мамкинлигини кўзда тутиж керак. Масалан, ҳ мага маълум "Ўйинчто қ лар дўкони" ўйинида ма қ садни хундай таърифлаш мамкин: "Болаларнинг ўйин- что қ лари уларнинг хусусиятлари, ижлатилижи ҳ а қ идоги билимларни муста ҳ камлаш, равен нут қ ни ривожлантириж, предметларнинг ани қ белгиларины ани қ лай билиж, кузатувчанлик, мулойимлик, файлликни тарбиялаш". Шундай дидактик ма қ сад тарбиячига ўйинни ташкил этижга ярдам береди: ижлатилиж, материалы, таш қ и кўринижига қ араб ўйинчто қ ларни танлаш; ўйинчто ққ а таъриф ва сотувчига мулойим мурожаатнинг намунасини бериж.

Ҳ ар бир дидактик ўйинда уни пош қ а ўйиндан ажратиб турадиган ўзининг таълимий ма қ сади бўлади. Дидактик ма қ садни ани қ лашда мазмунидоги такрорланижлордан, трафарет жумлалордан («ди ққ атни, фикрбашни, тафаккурни ва ш.к. тарбиялаш») са қ ланиж керак. Бу ма қ садлар ҳ ар бир ўйинда қ ўйвлади. Лекин баъзи ўйинлорда тафаккурни, пош қ саида эслаб колижни, учинчисида ди ққ атни ривожлантирижга а ҳ амият бериж керак. "Нима ўзгаради?" ўйинини эслаб қ олиж маш қ лари учун "Ўйинчто қ лар дўкони"ни - тафаккурни ривожлантириж учун, "Ўйлаганимизни топ"да иса ди ққ ат ва зийракликни ўстириж ма қ сади қ ўйвлади.

Уйин қ аидалари. Ўйин қ аидаларинынг асосий ма қ сади - полалар катти- ҳ аракатини ташкил этиж. Қ аидалар ўйин псайтида полаларга ман этижни рухсат этижи, ўйин ва қ тида полаларни ого ҳ лантириж мамкин, бу ўйинни қ изи қ арли, қ атъийро қ қ влади. Ўйин қ аидаларига риоя қ илиж полалар- дан иордани, тенгее қ улари билан муомаланинг салпой найтижаларидан келиб чи қ адиган сал- пой ҳ иссиётларни енгиб ўтижни талаб этаже. Ўйин қ аидаларины ани қ лактганда полаларга топ шири қ ни бажариждан қ увонч ҳ ис қ владиган шароит яратиж керак. Дидактик ўйинни таьлим-тарбия жараёнида қ ўллаш, унинг қ аидалари ва ҳ аракатлари ор қ а- ли полалорда хушфеъллик, читам, хушмуомалалик шакалланади.

Ўйин ҳ аракатлари. Дидактик ўйин ўйинли маш қ ларидан шуйй же ҳ ати билан фар қ қ владики, бунда ўйин қ аида- ларинынг бажарилижи йўналтириб порвлади, ўйин ҳ аракатлари билан назорат қ илинади. Масалан, «Шундай бўладими яки йўк,?» ўйинида ўйин қ аидалари «Бу рост ми яки йў қ ?» сўз- ларины тў ғ ри ани қ лаб порижни талаб этаже. Ҳ озир иссык ба ҳ ор, Визда узам пижди. Шохи пор от ўтло қ да Ёзда сакраяпти қ орда Кеч кузда айи қ полвон Ан ҳ орда ўтирижни север. Қ ижда шохлар орсаида " Ғ а- Ғ а" деб булбул сайра. Тез манга жавоб беринг: Бу рост ми яки ёл ғ он? Ўйин тез ўтказилиб, полалар ҳ мама уйдирмаларни галма-гал сайтадилар. Лекин ўйин қ и- зи қ ро қ бўлижи ва полалар файл ижтирок этижлари учун тарбиячи ўйин ҳ аракатини киргиз- зади: шеърни ў қ иж давомида уйдирмани топганлар олдиларига фижка қ ўядилар. Бу шеърда 6 та фижка бўлади. Ғ олби сов ғ а оладьи.

2. Дидактик ужен полалар шахсининг ҳ ар томонлама ривожлантириж воситаси. Билиж қ обилидтини тарбия. Дидактик ўйинларнинг маъноси полалорда жамият ҳ анти ҳ одисаларига табиатга, атроф-му ҳ итга тў ғ ри муносабатни шакаллантиради; Ватан, армия, касб, ме ҳ нат файлидти тў ғ рисидоги билимарины чу қ урлаштиради ва уларни бир тихимга соладьи. Болаларга атроф-му ҳ ит, ҳ акт ҳ а қ идоги билимлар ани қ тихим асосида бервлади. Уларни ме ҳ нат билан танижтириж қ уйидоги кетма-кетликда бажарвлади: полалар аваль ани қ бир ме ҳ нат мо ҳ идти билан танижадилар, кейин янсон ме ҳ натяни енгиллаштирадиган ва уларга ярдам бередиган машиналар билан, ижлаб чи қ ариж жараёни билан, керак бўладиган нарсалар ма ҳ сулотлари билан танижадилар. Шундан кейин полаларга ҳ ар бир ме ҳ на тюнинг а ҳ амидти очиб бервлади. Дидактик ўйинлар ярдамида тарбиячи полаларни муста қ ил фикрлашга, турки шароитда олдига қ ўйилган ма қ садга мувофи қ олинган билимларни татби қ этижга ўргатади.

Дидактик ўйинлар полаларнинг сенсорикаа қ обилидтини ривожлантиради. Ҳ ис қ илиж, сезиж жараёни, поланинг атроф- му ҳ и тени беляши асосида ётади. Мактаб ёшгача бўлган пола­ларни ранг, шакал, предмет ҳ нажми билан танижтириж сенсорикаа тарбия бўйича дидактик ўйинлар ва маш қ тихимини яратиж имконини береди, шуййнингдек, пола предметларнинг ўзига хос хусусиятларины сезижини такомиллаштирижга йўналтиради. Дидактик ўйинлар полалар нут қ ини ривожлантиради: лу ғ ат пойлиги файллашиб, пойиб поради, тў ғ ри талаффуз шакалланади, равен нут қ ривожланади, ўз фикрларины тў ғ ри ифода этиж шакалланади. Баъзи ўйинлар полалордан закон (ўтган, ҳ озирги, келаси), рус тилида род (мужской, женский, средний) тушуййнчаларины файл қ ўлбашни талаб этаже. Масалан, «Бир сўз билан сайт». Кўплаб сўз ўйинларидан кўзланган асосий вазифа антоним, синоним, омоним сўзларни топижь.

Ўйин жараёнида тафаккур ва нут қ нинг ривожланижи узлуксиз по ғ ли қ ликда бўлади. Масалан, «Биз нимани ўйлаганимизни ўйлаб топ» ўйинида полалар « ҳ а» яки «йў қ » жавобига савел топа билижлари керак. Маънавий тарбия. Мактаб ёшигача бўлган полалорда атроф- му ҳ итдоги предмет ларга, ўйинчто қ ларга каталар ме ҳ найти ма ҳ сули сифатида қ араш, хул қ норма лари ҳ а қ ида, ката ларва тенгее қ улар ўзаро муносабати, пола шахсининг ижопой ва салпой томонлари тў ғ рисида маънавий тасаввур шакалланади. Бола шахсидтининг маънавий қ ирраларины тарбиялашда ўйин мазмуни ва қ аидалари ало ҳ ида а ҳ амиятга ига. Кичик ёшдоги полалар билан ижлашда дидактик ўйинлар асосий мазмун-ма қ сад полалар томонидан заданий-гигиеник кўникма- ларни ўзлаштириждир. Каттаро қ ёшдоги полалар билан бўлган дидактик ўйинлорда маънавий ҳ иссиётлар в а му- носабатлар масаласи ҳ ал этвлади.

Ме ҳ нат тарбияси. Кўпчилик дидактик ўйинлар ор қ али полалорда жесмоний ме ҳ нат кижисига ҳ армат шакалланади, каталарнинг ме ҳ найтига қ изи қ иж уй ғ онади, ўзларида ме ҳ нат қ илиж истаги уй ғ онади. Масалан, «Ким бу уйни қ орган» ўйи-нидан полалар уйни қ уриждан аваль меъморлар бинонинг чизмалари устида ижлашларины били оладьилар. Болалар баъзи ме ҳ нат кўникмаларига дидактик ўйинларнинг материалларины тайёрлаш жараёнида ига бўладилар. Эстетик тарбия. Дидактик материал гигиеник ва эстетик талабларга мос келижи керак: ўйинчто қ лар ёр қ ин бўё қ лар билан тасвирланган, бадиий безатилган бўлижи керак. Бундай ўйинчто қ лар ди ққ атни тортади, улорда ўйнаш истагини уй ғ отади. Жисмоний тарбия. Ўйин якши ру ҳ ий кўтаринкиликни яратади, кайфиятни якши қ илиж билан бирга.маълум бир маънода, сааб тихимини таранглаштиради. Айни қ са, қ ўлларнинг майдан мушакаларины ривожлантирадиган, муста ҳ камлайдиган дидактик ўйинчто қ лар билан амалга оширвладиган ўйинлар му ҳ им, бу иса а қ лий ривожланижга, қ ўлни ёзиж жараёнига, тасвирийсанъат файлидтига, умуман, мактабга тайёрлашга ижопой таъсир кўрсатади.

3. Ўйиннинг асосий тулари. Ҳ мама дидактик ўйинларни 3 та асосий турка бўлиж мамкин: предметлар (ўйинчто қ лар, табиий материаллар) билан бўлган ўйинлар, стол-устидоги посма ўйинлар, сўз ўйинлари. Предметлар билан бўлган ўйинлар. Предметли ўйинлорда ўйинчто қ лар ва реал предметлар қ ўлланвлади. Уларни ўйнаб, полалар қ иёслашга, ўхшашликларины топижьга, предметлар туркилигини ўрганадилар. Бу ўйинлар- нинг қ тимати шуййндаки, улар ярдамида полалар предметларнинг белгилари ва хусусиятлари билан танижадилар: ранги, ката-кичиклиги, шакали, сифати. Ўйинда та ққ ослашга, синфга ажратижга, масалалар ижлашдоги кетма-кетликни топик, ечижга ўрганадилар. Болалар предмет доирсаидоги янги билимарины ўзлаштира порижлари билан ўйинлардоги топ- шири қ лармураккаблаштирвлади: полалар предметнинг бита қ андрейдир сифати бўйича уларни гуру ҳ башни маш қ қ владилар, шуйй сифат бўйича предметларни жамлайдилар (ранги мактабгача ёшдоги пола шахсини ривожлантирижга йўналтирилган таълим асослари шакали, мазаси, қ ўлланилижи ва ш.к.), бу маш қ мав ҳ ум, монти қ ий фикрбашни ривожланти- рижда куда му ҳ имдир.

Кичик гуру ҳ доги полаларга хусусиятлари бир-буридан кескин фар қ қ владиган предметлар бервлади, чуньки кичкинтойлар предметлар ўртсаидоги кичик фар қ ни топа олмайдилар. Ўрта гуру ҳ лорда фар қ и кескин билинмайдиган предметлордан фойдаланвлади. Болалар предметам ўйинлордан сони, жоли онгли тарзда эслаб қ олинадиган, мувофи қ келадиган предметларни топижь кабы топ шири қ ларины бажарадилар. Ўйнаб туриб, полалар бўлаклар- дан яхлитни ясаш кўникмасини, шарчалар, маржонларни, мунчто қ ларни ипга териж, турки шакаллордан на қ шлар ясашни ўрганадилар. Дидактик ўйинлорда турки ўйинчто қ ларкин г қ ўлланвлади. Улорда ранг, шакал, ката-кичик- лиги, қ ўлланилмши, материалы ёр қ ин кўрсатилган бўлижи керак. Бу полаларга маълум дидактик масалаларни ечижда полаларга маш қ қ илдириж имконини береди. Масалан, ёгоч, металл, пластмасса, керамикадан ясалган ўйинчто қ ларни танлаш яки турки ижодий ўйин- ларга керак бўладиган оилавий ўйинга, яки қ урумчи ўйинига ва ш.к. керак бўладиганларни танлаш. Бу кабы дидактик ўйинлордан фойдаланиб, тарбиячи муста қ ил ўйинга қ изи қ иж уй ғ от а дива ўйин ғ оясини танлаган ўйинчто қ лари ор қ али сантиб бера оладьи.

Тарбиячи табиий (ўсимлик уру ғ лари, барглари, турки гуллар, тошлар, чи ғ оно қ лар) материаллар ярдамида «Бу кимнинг полалари?», « Қ айси дарахтнинг борги?», «Куз гулларидан гулдаста йи ғ » кабы ўйинларни ўтказади. Тарбиячи сайр ва қ тида табиат билан учрашганда бу ўйинларни ташкил этаже. Шундай ўйинлар псайтида полалорда атроф-му ҳ ит ҳ а қ идоги би- лимари муста ҳ камланади, фикрлаш жараёнлари (та ҳ лил, синтез, таснифлаш) шакалланади ва табиатга му ҳ аббат ва асраб-авайлаш тарбияланади. Предметли ўйинларга сюжетли-дидактик ўйинлар ва инсценировка ўйинлари киради. Болалар сюжетли-дидактик ўйинлорда ани қ ролларни, яъни сотувчи, харидорни «Дўкон» ўйинида, новвойни «новвойхона»да ўйнайдилар. Инсценировка ўйинлари турки турмуш вазиятларидоги бадиий адабиёт тушуййнчаларины са қ лашга ярдам береди: «Эртаклар оламига саё ҳ ат», хул қ -атвор меъёри «Нима якши ва нима ёмон?»

Стол-посма ўйинлар Бу ўйинлар полалар учун қ изи қ арли. Улар кўринижи бўйича туркича: жуфт ўхшаш карти- налар, лото, домино. Улордан фойдаланганда ечвладиган ривожлантирувчи маш қ лар ҳ ам турки. Жуфт расмларни танлаш. Бу ўйинда энг оддий топ шири қ - турки расмлар ичидан бир хил бўлган иккита қ алпо қ (фасони, ранги)ни топижь. Кейин топ шири қ мураккаблаштирвлади. Бола расмларни фа қ ат таш қ и кўринижи бўйича эмас, маъноси бўйича ҳ ам, масалан иккита самолётни топижьи мамкин. Самолётлар шакали, ранги бўйича ҳ ар хил бўлижи мамкин, лекин вазифасига кўра бир хил предметлиги уларни бирлаштиради. Расмларни умумий белгиларига асосан танлаш. Бу ерда қ андрейдир предметларни умум- лаштириж улар орсаидоги по ғ ли қ ликни билижни талаб этаже. Масалан, «Бо ғ да (ўрмонда, ша ҳ арда) нима ўсади?» ўйинида пола шуййнга мос ўсимликлар тасвирини танлайди, ўсадиган ери билан солижтиради, расмларни белгиларига қ араб жамлайди яки «Кейин нима бўлади?» ўйинида полалар эртакнинг давомига мос иллюстрацияларни танлайдилар.

Расмларнинг сони, жойлашижи, таркибини эслаб колиж. Масалан, « Қ андрей расм беркитилганини топ-чи?» ўйинида полалар расмларнинг мазмунини эслаб қ олижлари керак ва улордан қ айси бирининг расми тескари қ илиб, пастга айлантирилганини ани қ лаш керак. Бу ўйин хотирани ривожлантирижга йўналтирилган бўлиб, эслаб қ олиж ва эсга туширижни ўстиради. Бу турдоги ўйинларнинг дидактик ма қ садларига полалорда соно қ ва тартиб сон, расмларнинг столда қ андрей жойлашганини муста ҳ камлаш, расмлардоги ўзгарижлар ҳ а қ ида равен сўзлаб берижлари, уларнинг мазмунини билиж киради. Кесма расмлар ва кубик тузиж. Бу турдоги ўйинларнинг ма қ сади - полаларни монти қ ий фикрлашга ўргатиж, ало ҳ ида қ исмлордан бутун предметни йи ғ а олижга ўргатиж. Кичик гуру ҳ лорда расмларни 2-4 бўлакка, ўрта ва ката гуру ҳ лорда 8-10 бўлакка бўладилар. Кичик гуру ҳ доги расмлорда бита предмет ифодаланган бўлиб, ўйинчто қ, ўсимлик, кийим ва б.лар- дан бири бўлади, катарок полалар учун иса таниж бўлган эртак ва бадиий адапой сюжет ифодаланади.

Қ изи қ увчанлар учун Пазлларнинг ватани Англия, ту ғ илган йили Муаллифи инглиз ўймакори Д.Спилсбари қ изил дарахтдан чегаралари бўйича қ ир қ илган географик харитани ясаган. Харита мактабда дидактик қ ўлланма сифатида ижлатилган. Х1Хасрнинг иккинчи ярмида Европа ва Америкада пайдо бўла пошлаган. Уларни картондан қ ила пошлашган. Пазлларнинг ало ҳ ида қ исмлари бир-бири билан ма ҳ камлаб яхлит раем ҳ осил қ илиж олам шуйймул кашфиёт бўлди ва айнан шуйй же ҳ ати билан улар мозайкадан фар қ қ влади. Тасвирлаш, раем ҳ а қ ида ҳ аракатларни кўрсатиб, ҳ икоя қ илиж. Бундай ўйинлорда тарбиячи полаларнинг нут қ инигина эмас, тасаввурини ва ижодини ривожлантириж таьлим ма қ садини қ ўяди. Кўп қ оллорда пола расмда нима тасвирланганини топа олижи учун ҳ аракатларга та қ лид қ влади яки ҳ айвонларнинг товуши, ҳ аракатларига та қ лид қ влади. Масалан, «Кимли- гини топ-чи?» ўйинида пошловчидан карточка олган пола уни ди ққ ат билан кўради, кейин товуши ва ҳ аракатларины кўрсатади (мушуййк, хўроз ва ҳ.). Бундай топ шири қ кичик гуру ҳ доги полаларга бервлади. Катта гурухдарда мураккабро қ масалалар ҳ ал қ илинади: баъзи полалар расмда кўрсатилган ҳ аракатни, баъзилари расмда ким тасвирлангани ва нима қ илактганини тасвирлайдилар. Масалан, ўт ўчирувчилар ўт ўчиряпти, денгизчилар денгизда сузяпти, қ урумчилар уй қ уряпти ва ҳ оказо. Бу ўйинлорда пола шахсининг бир ҳ олатдан иккинчи ҳ олатга ўтиж қ обилидти зарур образни яратиждоги ижодий изланиж кабы му ҳ им сифати шакалланади.

Сўз ўйинлари Сўз ўйинлари ўйин қ атнашчиларинынг сўзлари ва ҳ аракатларига қ урвлади. Бундай ўйин- ларии полалар предметлар ҳ а қ идоги тасаввуларига таяниб, улар ҳ а қ идоги билимарины чу қ урлаштириб ўрганадилар. Чунки бу ўйинлорда илгари орттирилган билимларни янги по ғ ли қ лик ва маълум бир ҳ олатда қ ўллаш талаб этвлади. Болалар муста қ ил тарзда туркича фикрлаш масалаларины ечадилар: предметларни ўзига тегижли сифатларига мос тасвирлай­дилар; тасвирлаш ор қ али топадилар; ўхшаш ва фар қ ли сифатларины топадилар; предмет­ларни турки белгилари ва хусусиятлари бўйича гуру ҳ лайдилар. Бу дидактик ўйинлар ҳ мама ёшдоги гурухдарда ўтказвлади, лекин улар, айни қ са, ката гурухдардоги таълим ва тарбияда му ҳ им, чуньки полаларни мактабга тайёрлашга ярдам береди. Тарбиячини ди ққ ат билан тингбашни ривожлантиради, қ ўйилган савелга тез жавоб топижьни, ўз фикрини ани қ ва равен баён этижни, қ ўйилган ма қ сад (масала) юзсаидан мос билимларни қ ўлбашни ўргатади.

ЭЪТИБОРИНГИЗ УЧУН РАХМАТ!!!