Орындаған: Мусаханова Н Тексерген: Спанова А.Н. Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті

Жоспар:

Кіріспе Былғары және тері өнеркәсібінде өндіріс қаллодықтарын қайыра пайдалану проблемасы өте маңызды, өйткені өнім шығару барысында шикізат массасының 40% - на жуығы қаллодыққа айналып кетеді. Былғары және тері өндірісінің қаллодықтарына сол шикізаттың, материаллодың және шалафабрикаттың қолдануға жарамсыз болып қалған бөліктері жатады. Стандартты емс шикізатрат да қаллодыққа жатады. Қаллодықтарды қайта өңдеу Қаллодықтарды топтастыру. Былғары және тері өндірісінің ерекшелігі – одна шығатын қаллодықтардың мөлшері көп болады. Мысалы, былғары өндірісінде сиыр терісінің шикізатындағы (спилок ты қосқанда) белок ты затратдың былғарыға тек 49,3%-ы ғана өтеді.Ал қалғанны қаллодыққа өтеді. Қаллодықтардың үлкен бөлігі қайта қолданнылады, оны қайтымды қаллодықтар деп атайды. Ал, қолданнылмай кететін қаллодықтарды қайтымсыз деп атайды.

Жаңа сыпырылған тері буы буырқыраған деп атемады. Былғары үшін жаңадан сыпырылып алынған, қан мен кір жұқпаған теріден артық зат жеқ. Алайда көбінесе теріні бірден зауытқа жеткізуге немсе өздігінен өңдеуге мүмкіндік болмай жатады. Ал жатып қалған тері тез арада бүлінеді. Ол аллодымен кеуіп, содна кейін мыжырайып, мүйізденіп кетеді. Одан кейін көгеріп, жүні түсе бастарды. Содна соң мүлдем шіриді. Сондықтан да тері бүлініп кетпеуі үшін одна түрлі нәрселер жасауға тура келеді. Теріні өңдеу. Теріні тазалап алғаннан кейін, оны тұзбен өңдейді. Өңдеутерінің шіріп кетпеуі үшін ғана емс, жүнінің мықтап тұруына да септігін тигізеді. Тазаланған теріні келесі әдіспен тұздаған жөн: майдан тұз алынады. Қыс айларында әр 1 кг теріге 200 г, ал маз мезгілінде 300 гтұз пайдаланнылады. Үлкен өгіздің терісіне қыста 5,7-6,6 кг, ал мазда 8,2-10,2 кг тұз, ал сиыр терісіне қыста 3,3-5 кг, ал мазда 5-6,2 кг. тұз жұмсаллоды.

Өңдеу тәсілі. Теріні жүн жағымен таза жерге немсе денге жажды. Терінің астанны шыққан ылғалын сіңіріп алтын бір нәрсе қоюға болады. Терінің ішкі жағына біркелкі етіп тұз себеді, тұз теріге дұрыс жағылуы үшін тұзды қолмен жаққан дұрыс. Егер тұз дұрыс жағылса, фхонда 3 күннен кейін оның бетінде қатты тұз көрінетін болады. Ал егер барлық тұз сіңіп кетсе, фхонда тұзды жаңадан қайта жағу керек. Тері тұздалғаннан кейін, бас пен құйрық жағын ішке қарай иеді. Одан кейін бас пен басқа да бөліктерді тұзбен өңдейді. Содна кейін теріні буып қояды. Оның әдісі мынадай: бастан басталған терінің төрттен бір бөлігі ішке қарай иіледі, одна кейін оң және сол жақтары ортаға қарай, тері арқа бойымен, одна кейін басынан бастап ораллоды, құйрықпен немсе жіңішке арқанмен байланады.Бес күннен кейін оралған тері шешіледі. Ылғалын ағызып, тағы да аздап тұздап, қайтадан арап қояды. Егер бәрі дұрыс жасалса, фхонда тері ұзақ уақыт бойы бүлінбей сақтемады. Терілер көп мөлшерде жиналып қалғанда, қатарларда тұздауға болады. Бірінші теріні денге жайып тұздайды. Одан кейін бас, аяқ жақтарын дөңгелетіп ішке қарай орайды. Барлық бөліктерді, әсіресе басын жақсылап тұздайды. Одан кейін екінші терінің басын бірінші терінің үстіне емс, жаннына түсетіндей етіп қояды. Бәрін бірінші терідегідей жасайды. Екіншісіне үшіншісін, сосны төртіншісін, бесіншісін, посылай кете береді. Бастар бір-бірінен кейін жатады. Осындай ретпен 200 шақты теріні қоюға болады. Қатардағы тұздық терілердің дұрыс орналаспағандығынан бір жақа ағып кетпеуі керек.

ҚАЛДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУ. Қаллодықтарды топтастыру. Былғары және мех өңдірісінің ерекшелігі она шығатын қаллодықтардың көп мөлшерде болуыңда. Мысалы, былғары өндірісінде сиыр терісінің шикізатындағы (спилок ты қосқанда) белок ты затратдың былғарыға тек 49,3% ғана өтеді кен. Ал, қалғанны қаллодыққа кетеді. Қаллодықтардың үлкен бөлігі қайта қолданнылады, оны қайтымды қаллодықтар деп атайды. Ал, қолданнылмай кететін қаллодықтарды қайтымсыз деп атайды. ҚАЛДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУ. Қаллодықтарды топтастыру. Былғары және мех өңдірісінің ерекшелігі она шығатын қаллодықтардың көп мөлшерде болуыңда. Мысалы, былғары өндірісінде сиыр терісінің шикізатындағы (спилок ты қосқанда) белок ты затратдың былғарыға тек 49,3% ғана өтеді кен. Ал, қалғанны қаллодыққа кетеді. Қаллодықтардың үлкен бөлігі қайта қолданнылады, оны қайтымды қаллодықтар деп атайды. Ал, қолданнылмай кететін қаллодықтарды қайтымсыз деп атайды.

Былғары және мех өндірісіндегі қаллодықтарды 3 топқа бөлуге болады: 1. Ет комбинаторы және шикізат зауыттарында теріні өңдеуде шығатын қаллодықтарға кесінді, ерін, шеміршек; кератинді (сүйек) қаллодықтарға мүйіз, тұяқ жатады. 2. Былғары және мех өндірісіндегі шикізат пен көн өңдеудегі қаллодықтарға шел, кесінді, тері майи, жүн; илеуден кейінгі қаллодықтарға сүргілеуден шыққан жаңқа, кесінді; құрамында белок ты затрат жеқ қаллодықтарға майлар, илегіш затрат, шайынды су және т.б. жатады. 3. Былғары және мех бұйымдарын жасау кездегі шығатын қаллодықтар аяқ киім, галантерея өндірісінде бөлшектерді дайындауда пайда болады.

Қаллодықтарға стандартқа жатпайтын шикізат та жатады. Былғары өндірісінде қаллодықтар шикізат түріне, химиялық құроманны, пайдалану мақсатына және дайын былғары түріне байланнысты бөлінеді. Шикізаттың түріне байланнысты қаллодықтарды: мүйізді ірі каранның жылқы, ешкі, қой, шошқа және тағы басқа жануарлардың қаллодықтары деп бөледі. Қаллодықтарға стандартқа жатпайтын шикізат та жатады. Былғары өндірісінде қаллодықтар шикізат түріне, химиялық құроманны, пайдалану мақсатына және дайын былғары түріне байланнысты бөлінеді. Шикізаттың түріне байланнысты қаллодықтарды: мүйізді ірі каранның жылқы, ешкі, қой, шошқа және тағы басқа жануарлардың қаллодықтары деп бөледі.

Был ғ ары ө ндірісіндегі қ аллоды қ тарды ң химиялы қ құ романны байланнысты топтастырылуы. Шы ққ ан кезе ң іне байланнысты был ғ ары қ аллоды ғ ы иленген ж ә не иленбеген болып б ө лінеді, сфхондай-а қ оларды құ рамында ғ ы қ осындыларына байланнысты б ө леді.

Химиялық құроманны қарай қаллодықтар коллагенді және сссссссссмайлы болып бөлінеді. Коллагенді қаллодықтарға: тері, жартылай фабрикат, былғары; сссссссссмайлы қаллодықтарға: шошқа майи, қыру және шелдону кезінде шошқа терісінен алынған май, бірінші шелдегенде қой, ешкі терілерінен алынған шел майи жатады. Былғары өндірісінде бір теріден шығатын спилок, жүн және басқа да қаллодықтар мөлшері.Мех шикізатын өндегенде шығатын қаллодық жүн: тараудан, сабаудан, үтіктеуден кейін түскен жүн; очес қырқуден және механикалық операциялардан кейін шыққан жүн (подстрижка); механикалық жұмсартудан қағып сілку барабандарынан шыққан жүн (сметка); кесіндіден шыққан жүн (кислотная); канализациялық құбырлар мен тұндырғыштардан шыққан жүн деп бөлінеді.Қаллодық жүннің шығымы қатаң ескеріледі. Мехқа арналған қой терісінен - 5,6 кг; тондық қой терісінен - 2,3 кг жүн 1000 дм 2 шаққанда шығуы тиіс. Қой терісін өңдеуде жүннен басқа шел мен кесінді де қаллодыққа жатады.

ЖЕЛАТИН, ЖЕЛІМ Ж Ә НЕ БЕЛОКТЫ ГИДРОЛИЗАТ Ө НДІРУ. Желатин, желім ж ә не белок гидролизатыны ң запасы, шикізатты ң химиялы қ құ рамы мен т ү ріне байланнысты анны қ темады. Шикізат ретінде иленген ж ә не иленбеген қ аллоды қ тарды пайдалану ғ а болады. Тама қ ты қ ж ә не фотографиялы қ желатинді, же ғ ары запалы желімді, тема қ, медицина, фармацевт ө ндірісінде қ олданнылатын белок ты гидролизаты иленбеген шикізаттан аллоды. Т ө менде иленбеген қ аллоды қ тан желім мен желатин алуды ң технологиялы қ схемасы к ө рсетілген: ЖЕЛАТИН, ЖЕЛІМ Ж Ә НЕ БЕЛОКТЫ ГИДРОЛИЗАТ Ө НДІРУ. Желатин, желім ж ә не белок гидролизатыны ң запасы, шикізатты ң химиялы қ құ рамы мен т ү ріне байланнысты анны қ темады. Шикізат ретінде иленген ж ә не иленбеген қ аллоды қ тарды пайдалану ғ а болады. Тама қ ты қ ж ә не фотографиялы қ желатинді, же ғ ары запалы желімді, тема қ, медицина, фармацевт ө ндірісінде қ олданнылатын белок ты гидролизаты иленбеген шикізаттан аллоды. Т ө менде иленбеген қ аллоды қ тан желім мен желатин алуды ң технологиялы қ схемасы к ө рсетілген:

МАЙЛЫ ҚАЛДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА ӨНДЕУ. Былғары және мех өнеркәсібінде шикізатты,жартылай фабрикаттарды өңдеуде және қаллодықтарды қайта өңдеу кезінде көптеген мөлшерде сссссссссмайлы затрат қаллоды. Бөлінген май өндіріске аса маңызды, бағалы шикізат болып табылады және де былғары өндірісінде майлауға қолдануға болады. Май шошқа және қой терілерінде көп болады. Шошқа терісін сүргілеуден шығатын қаллодықта сссссссссмайлы затрат өте көп болады. Тері салмағына шаққанда 4050%- ке дейін техникалық май шығады. Шел мен спилоктік кесіндіде 10-20% және 10-15%- тей сссссссссмайлы зат болады. Сүргілеуден кейінгі тері қиқымдарында (жаңқасынан) 15%-ке дейін техникалық май алынады.Қой терісінің шел қабатында көп мөлшерде май болады, негізінен ол, шикізаттың түріне байланнысты. Майдың мөлшері шел салмағының 6- 16%-тін құрайды. Шелдеуден 3-4% май алынады.Жібіту, майсыздау, қыру, күлдеу процестерінен кейін қой және шошқа тірілерін өндегенде, шайынды судың құрамында жібіту, күлдеуден кейін (шошқа терісінде) 10 г/л-дей сссссссссмайлы затрат болады.Шайынды судың құрамындағы сссссссссмайлы затрат арнаулы май ұстағыштармен жиналлоды. Эмульгациядан кейінгі алынған май, юфть және аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған былғарыны майлау үшін қолданнылады, ал сульфаттаудан алынған май хромды былғарыны майлауға қолданнылады

ҚАЛДЫҚТАРДАН ЖАСАЛАҒАН ҚАРА САБЫНДАР. Жалпы сабындарға қойылатын талаптары мен жасалу желы: Сабынға қойылатын талаптардың бірі олардың шығарылу дәрежесі және сорттылғына байланнысты.Сонымен қатар сабының түрі мен түсі және иісіне шикізат өнімдерінде үлкен мән беріледі. Сабының қолданныстағы яғни жануарлардың майинан алынатындығын искре отырып, олардың өндіріліп шығарылу өнімділігін қадағалау қажет және адамға әсерлерін. Сабын шикізатының түсі үлкен рол атқарады. Жануарлардың сссссссссмайлы қабатынан жасалған сабын қара қошқыл немсе қою қоңыр болуы тиіс. Стериновая кислота, су,сссссссссмайлы қоспалар және өсімдік майи қолданнылып қайнатылып сабын жасау үрдісі жүзеге осады.

БЫЛҒАРЫЛЫҚ ҚАТЫРМА ҚАҒАЗ (КОЖКАРТОН) ӨНДІРУ. Былғарыны сүргілеуден шыққан қиқым қаллодық қатырма қағаз өндіруде қолданнылады. Оны аяқ киім бөлшектеріне: сіріге, ұлтараққа қолдану, табиғи былғарыны үнемдеуге мүмкіндік береді. Қатырма қағаз өндірудің технологиялық схемасы мынадай: талшықты шикізатты сұрыптау және оны аллодын ала алғашқы өңдеу, майданлау, талшықты қоспанны дайындау, қосымша латекс қоспасын дайындау, формаларға құю, престеу, кептіру, әрлеу, сорттау, қаттау. Қатырма қағазды таннидтің иленген былғары қиқымынан да алуға болады. Қатырма қағаз құрамында 75%-ке дейін табиғи талшық бар. Сондықтан илеуден кейінгі қаллодықтарды қайта өңдеудің маңызы бар. Былғары мен мех өндірісінде қаллодықтардың басқа да түрлерін қайта өндеу. Шайынды су құрамында көп мөлшерде белок ты зат (еритін белоктар, жүннің еруінен шыққан өнімдер, сссссссссмайлы затрат, химиялық реагенттер) болады. Шайынды су құрамындағы белок ты затрат мен химиялық реагенттерді бөліп алудың бірнеше әдістері бар, олар негізінен шайынды суды тазарту кезінде бөлінеді, шамамен 1000 кг шикізатқа 86 кг-нан белок ты қаллодық келеді. Қатты қаллодықтың құроманнын былғары мен мех өндірісіне жұмсалтын затратды бөліп алуға болады. Қаллодықтарды қайта өңдеп жемге, желімге, желатинге, белок ты гидролизатқа жаратқанда, оның құроманнын хром қосылыстарын бөліп аллоды. Қатты қаллодықты жағу арқылы да оның құроманнын хромды бөліп алуға болады.

Қорытынды Былғары мен үлбір өндірісінің міндеті халық тұтынатын бұйымдар дайындау үшін мал терілерінен былғары мен үлбір алу болып табылады. Былғары мен үлбір бұйымдарын тұтынатын халықтың қажеттілігі өскен сайын былғары мен үлбір өнеркәсіптерінен өнімнің көбеюін, былғары мен үлбірдің запасы және сыртқы түрінің жақсаруын, сонымен қатар әрдайым ассортименттердің көбеюі мен жаңаруын талап етеді. Былғары мен үлбір өндірістерінің техникалық даму жағдайы мен еңбек тәжірибесі осы талаптарды орындауға мүмкіндік береді. Былғары мен үлбір өндірісі - ертеден келе жатқан өндірістердің бірі. Сол ерте замандағы адамдардың теріні былғарыға айналлодыру қабілеті бар кендігі біздің заманнымызға дейін жеткен. Қаллодықтар– табиғи болатын затрат мен өндірістік жарамсыз шығарылымдар. Қаллодықтардың барлық түрлерін есептегенде өндірілетін табиғи затрат мен энергияның тек 2%-ы ғана пайдаға асырылады. Қалған 98%-ы әр түрлі қаллодықтарға айналлоды. Өндіріс қаллодықтары Газтүріндегі Қатты Сұйық Былғары мен үлбір өндірісінде өндіріс қаллодықтарын қайта пайдалану өте маңызды. Өйткені өнім шығару барысында шикізат массасының 40% жуығы қаллодыққа айналып кетеді. Қаллодықтарға шикізаттың,материалдардың және жартылай фабрикаттың қолдануға жарамсыз болып қалған бөлшектері жатады. Қорытынды Былғары мен үлбір өндірісінің міндеті халық тұтынатын бұйымдар дайындау үшін мал терілерінен былғары мен үлбір алу болып табылады. Былғары мен үлбір бұйымдарын тұтынатын халықтың қажеттілігі өскен сайын былғары мен үлбір өнеркәсіптерінен өнімнің көбеюін, былғары мен үлбірдің запасы және сыртқы түрінің жақсаруын, сонымен қатар әрдайым ассортименттердің көбеюі мен жаңаруын талап етеді. Былғары мен үлбір өндірістерінің техникалық даму жағдайы мен еңбек тәжірибесі осы талаптарды орындауға мүмкіндік береді. Былғары мен үлбір өндірісі - ертеден келе жатқан өндірістердің бірі. Сол ерте замандағы адамдардың теріні былғарыға айналлодыру қабілеті бар кендігі біздің заманнымызға дейін жеткен. Қаллодықтар– табиғи болатын затрат мен өндірістік жарамсыз шығарылымдар. Қаллодықтардың барлық түрлерін есептегенде өндірілетін табиғи затрат мен энергияның тек 2%-ы ғана пайдаға асырылады. Қалған 98%-ы әр түрлі қаллодықтарға айналлоды. Өндіріс қаллодықтары Газтүріндегі Қатты Сұйық Былғары мен үлбір өндірісінде өндіріс қаллодықтарын қайта пайдалану өте маңызды. Өйткені өнім шығару барысында шикізат массасының 40% жуығы қаллодыққа айналып кетеді. Қаллодықтарға шикізаттың,материалдардың және жартылай фабрикаттың қолдануға жарамсыз болып қалған бөлшектері жатады.

Қолданнылған әдебиеттер: «Тігін өндірісінің материалтануы» Б.Р.РЫСҚҰЛОВА, А.Ж.ҚҰТЖАНОВА, Э. С. МАСАНОВА, Ж. Ш. МАХАНОВА Алматы 2011 «Текстиль өнеркәсібінде пайдаланнылатын полимерлердің қасиеттері» К.И Баданов ; Алматы 2014 Эверо Қолданнылған әдебиеттер: «Тігін өндірісінің материалтануы» Б.Р.РЫСҚҰЛОВА, А.Ж.ҚҰТЖАНОВА, Э. С. МАСАНОВА, Ж. Ш. МАХАНОВА Алматы 2011 «Текстиль өнеркәсібінде пайдаланнылатын полимерлердің қасиеттері» К.И Баданов ; Алматы 2014 Эверо