Абылкалыков К. К.

Қазақстанның кен байлықтары

Етістіктің шақтарын ейске түсіріп, қолдану сауаттылығын арттыру ; шағын тесті мен жұмыс істеу дағдысын, логикалық ойлауын, лингвистикалық дүниетанымын, топ пен жұмыс істеу дағдысын дамыту ; туған жерін сүюге, білімқұмарлыққа, адамгершілікке тәрбиелеу.

- Сіздің аты - жөніңіз кім ? - Сіз қай оқу орнында, нешінші курста, қай мамандылыққа оқисыз ? - Біздің колледже тағы қандай мамандылық - тары на оқытады ? - Қазмырыш дегеніміз не ? - Оның қандай негізгі бөлімдері бар ? - Қазмырыш қандай өнімдер шығарады ?

Кешен Кеніш Қайта өңдеуге Қалдық қоймасы Жекелеген Тәсілдер Жеткізіліп тұрады Жөнелтіледі Қашықтық Кен Байлықтары Комплекс Рудник Занова перерабатывать хвостохранилище, Сортировальный, Способы, Доставляется,.... Отправляется, направляется, Растояние, Руда Богатсво

Қазақстан кен байлықтарының қоры, елдің даму стратегиясын анықтайтын негізгі факторлардың бірі. Қазақстан кен байлықтарының қоры мен әр алуандығы жағынан Жер шарындағы бай аймақтардың бірі. Минералдық шикізат қорлары Қазақстанның ұлттық экономикасының тұрақты дамуы мен қауіпсіздігінің маңызды кепілі. Қуатты минералдық шикізат базасының қазіргі жай - күйі республиканцы шет елдердің кен қазбаларына тәуелділіктен толық арылтып, Қазақстанның дүниежүзілік рынокқа минералдық шикізат қорлары мен оның өңделген өнімдерін шығаруына мүмкіндік берді.

Минералдық шикізат ресурстары маңыздылығы жағынан үш топқа бөлінеді : Бірінші топқа негізгі қаржы түсімін қамтамасыз ететін және экономикалық - саяси мәні бар стратегиялық кен байлықтары жатады : мұнай, газ, көмір, уран, хромит кен орындары. Екінші торты қаржы түсімін қамтамасыз ететін әрі Қазақстанның индустриялық бет - бейнесінің негізі болып табылатын маңызды кен байлықтары құрайды : темір, марганец, мыс, қорғасын, мырыш, алюминий және алтын кен орындары. Үшінші топқа ішкі және сыртқы рыноктарда жоғары сұранымға ие қалайы, күміс, фосфор, барит кен орындары кіреді. Кен байлықтардың барланған қоры негізінде ондаған мұнай - газ және кентас өндіретін кәсіпорындар жұмыс істейді, олар 70- тен аса әр түрлі минералдық шикізат түрлерін өндіреді және өңдейді.

Қазақстанда түсті металдар шикізатының ірі базасы қалыптасқан. Олардың ішінде жетекші орынды мырыш, қорғасын және мыс кендері аллоды. Бұл металдардың республикадағы қоры бойынша тиісінше әлемде бірінші, екінші және үшінші орын аллоды. Олар Қазақстан түсті металлургиясы базалық кәсіпорындарының ( Жезқазған, Балқаш, Ертіс мыс, Шымкент, Риддер, Өскемен қорғасын мен мырыш, Павлодар алюминий қорыту зауыттары ) шикізат көзі болып табылады. Қазақстан әлемдегі ірі мыс өндіруші елдердің бірі. Республика аумағында мыс кентасының порфирлі, мосты құмтас, колчеданы, скарндық мосты - цеолитті, мосты - никельді, т. б. кен орындарының көптеген түрлері белгілі. Мыс кентасының ірі кен орындарына Жезқазған, Қоңырат, Ақтоғай, Айдарлы, Жаман - Айбат, Бозшакөл, Көксай, Қасқырмыс, Нұрқазған ( Самара ), т. б. жатады. Жекелеген кен орындарының ( Жезқазған мыс кен орны, Жаман Айбат мыс кен орны ) мыс қоры 10 млн. т - дан осады. Қорғасын мен мырыштың 100- ден аса кен орындары анықталып, 58- і балансқа алынған. Олардың негізгі қоры Шығыс Қазақстанда ( Кенді Алтай ) және Орталық Қазақстанда шоғырланған, сендай - ақ, Оңтүстік Қазақстанда да ( Қаратау ) кездеседі. Қазір қорғасын мен мырыштың 30- ға жуық кен орындары игерілуде. Алюминий шикізаты ретінде ең көп таралғаны – боксит. Қазақстанда бокситтің қоры көп. Анықталған 200 кен орны мен кен білінімдерінің ( есепке алынғаны ) 50- ден астаны платформалық типті. Олардың ішіндегі ірілері : Краснооктябрь, Белинское, Тауынсор, Шығыс Әйет, Көктал, Наурызым, Жоғарғы Әйет, Арқалық кен орындары. Бұлардың барлығы Торғай ойысында орналасып, Батыс Торғай, Шығыс Торғай ( Амангелді ) және Орталық Торғай бокситті аудандарын құрайды.

Қазақстан сирек металдарға бай өлке. Молибден қоры жөнінен республика әлемде төртінші, Азия елдері арасында бірінші орын аллоды. Молибден кентастарының қоры 34 кен орны бойынша есепке алынған, олардың 26- сы баланстық. Ірілері : Көктіңкөлі, Оңтүстік, Шалқия, Жәнет, Батыстау, Жоғарғы Қайрақты, Қараоба, Ақшатау. Молибден кен орындары негізінен штокверктік ( порфирлік ) типті. Қазақстан КСРО - дағы жоғары запалы тантал концентраты мен ниобийдің негізгі өндірушісі балды. Тантал бойынша өнеркәсіптік шикізат базасы төрт кен орында шоғырланды : Бәкен, Белогор, Юбилейное және Жоғарғы Баймырза. Кен орындарының барлығы Қалба жотасында орналасқан. Солтүстік Қазақстанда ірі Сырымбет пен Донецк қалайы кен орындарының ашылуы қалайы шикізат базасын айтарлықтай ұлғайтты. Оған дейін ілеспе қалайының 5 кен орны балансқа алынған болатын, негізгілері кешенді сирек металл кентасты Қалайытапқан ( жалпы қордың 70%- ға жуығы ), Қараоба, Бәкен, Юбилейное және Ахметкин кен орындары. Вольфрам қоры жөнінен Қазақстан әлемде бірінші орын аллоды. Вольфрам қорының 53%- дан астаны 16 кен орнында шоғырланған, оның 12- сі баланстық. Вольфрам кенінің босым типтері – кварц - желілі - грейзенді және штокверкті, оларға Қараоба, Ақшатау, Жетіқара - Қайрақты, Бұғыты, т. б. кен орындары жатады. Вольфрамға бай кентастар скарндық - грейзендік кен орындарында ( Солтүстік Қатпар, Баян ) немесе олардың мүжілген қатпарларында ( Көктіңкөлі ) кездеседі. Вольфрамның 16 кен орны есепке алынған. Оның 85%- на жуығы штокверк кендері ( Шығыс Қайрақты, Бұғыты, Көктіңкөлі, Қараоба, т. б.), ондағы вольфрам триоксидінің мөлшері 0,12 – 0,19%. Негізгі қорлар 6 ірі және аса ірі : Жетіқара - Қайрақты, Бұғыты, Қараоба ( штокверк ), Солтүстік Қатпар, Көктіңкөлі, Баян, Ақсораң кен орындарында шоғырланған.

Қазақстан алтын кені бар ежелгі өлкелердің бірі саналлоды. Ол алтынның нақтыланған қоры бойынша әлем елдерінің бірінші ондығына, ал өндірісі бойынша – үшінші ондығына кіреді. Оның баланстық қоры 196 кен орнында (126- сы түпкі жыныстарда, 47 кешенді, 23 кенқайраңдық ) есептелген. Алтын өндірілетін ірі кен орындары : Солтүстік және Орталық Қазақстанда – Жолымбет алтын кен орны, Бестөбе алтын кен орны, Ақсу алтын кен орны, Ақбейіт алтын кен орны ; Батыс Қазақстанда – Юбилейное ; Шығыс Қазақстанда – Бақыршық алтын кен орны, Суздаль, т. б.; Оңтүстік Қазақстанда – Ақбақай алтын кен орны. Өнеркәсіптік игерілуге Көкшетау ауданындағы аса ірі Васильков даярланған. Қазақстанда негізгі алтын көздерінің бірі Кенді Алтайдағы колчедан - полиметалл кен орындары : Риддер - Сокол, Тишин, Малеев, Грехов. Алтын, сендай - ақ, мосты - порфирлі Бозшакөл, Самара, Ақтоғай мыс кені, Айдарлы, мыс - колчеданы Аралшың, Лиманды, колчедан - полиметаллы Абыз, Майқайың, Миөзек, Құсмұрын, Ақбастау, скарндық мыс кентасты Саяқ тобының кен орындарында бар. Ондаған түпкі және кенқайраңдық алтын кен орындары консервацияланған ( Бақыршық, Жітіқара, Жарқұлақ, Ақжал, Балажал, Олимпиялық, Кеңгір, Миялы, Құлынжон, т. б.) немесе жете барланбаған ( Васильев, Орлов, Прогресс, Сувенир, Алтынсай, Бақтай, Далабай, Гагарин, Шоқпар, Кепкен, Восток V, Комаров І, Қаншыңғыс, т. б.). Қазақстанда күміс ертеден өндіріледі. Оны өндіру көлемі бойынша республика Азия елдері ішінде бірінші орын аллоды. Оны полиметалл кентасын кешенді өңдеу кезінде бөліп аллоды. Қазақстан аумағында 100- ден астам уран кен орны барланған. Аумақтық белгісі бойынша және геотектоникалық көзқарас тұрғысынан кен орындары уран кені бар 10 өлке мен аудандарға бөлінеді. Олар : Солтүстік Қазақстан (50- ге жуық кен орны бар ), Шу – Іле – Кіндіктас – Балқаш жағалауы (8) және Шу – Бетпақдала (6) өлкелері, Шу – Сарысу және Сырдария өлкелерін біріктіретін Қаратау мегаөлкесі (20), Жоңғар – Кетпен (6) және Каспий жағалауы (4) өлкелері, Ұлытау (3), Шыңғыс - Тарбағатай (1) және Мұғалжар – Арал жағалауы (2) аудандары.

- Қандай жаңа терминдермен таныстық ? - Қазмырыш туралы не білесіз ? - Оның өндіріс құрылыма нелер кіреді ? - Қазмырыш қандай өнімдер шығарады ? - Риддер қаласында қандай кеніштер бар ? - Риддер кен байыту фабрикасы туралы шағын ретінде әңгімелеп беріңіз. - Қазақстанның кен байлықтары туралы не білесіз ? - КБ экономикалық жағынан ақпарат ?

Көріскенші !