Тілдік онтогенез

жоспар: 1. Онтогенездегі сөйлеудің даму ерекшеліктері 2. Онтогенездегі ауызша сөйлеу кезіндегі даму ерекшеліктері 3. Онтогенездегі жазбаша сөйлеу кезіндегі даму ерекшеліктері

Тіл арқылы ойымызты басқа біреулерге жеткізуді сөйлеу деп атаймыз. Сөйлеу– пікір алису процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Сөйлеу жеке адамдартың арасында өзара түсінуді реттестіру үшін, пікір алису үшін қызмет етеді. Сөйлеу процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық тәжірибесін байытып қанна қоймай, сонымен қатар ғасырлар бойы жинақталған қоғамтық тәжірибені меңгеруге де мүмкіндік аллоты. Тіл ғылымы мен психология пәнінің сабақтасқан букины– психолингвистика ғылымының зерттейтін міселелері – тіл мен ойтың байланысын және өзіндік ерекшеліктерін тіл білімі, психология, логика, социология, тарих т.б ғылымдар тұрғысынан қарастыру, тіл мен сөйлеу әрекетінің және психикалық процестері мен өзектігі сияқты жайттар.

Жаңа туылған баллада тыбысқа ұқсас реакциялар (жила у, іңгәләу т.б ) байқалғанымен, бұларда тыбыстық писать болмайты. Жеке тыбыстартың көрінуі үш айдан былой қарай байқаллоты. Мұны баланың уілденуінен (дауысты, дауыссыз тыбыстартың қосылуынан пайда болатын рекциялар) жақсы көруге болаты. Балалартың жас ерекшеліктеріне сәйкес тілінің дамуын психологиялық тұрғыдан қарастырып, ғылыми жүйеге келтірген – әйгілі мамандар Л.С Выготский мен Щвейцария психологі Жан Пиаже. Мектепке дейінгі кезеңде бала тілінің қалыптасуына ересектер- дің дұрыс және мағыналы сөйлеуі үлкен әсер етеді. Өйткені бала-лар оларға үнемі еліктеп, өз бетімен сөз шығаруға талпына бастай-ты. Ол басқа балалартың, тіпті үлкендердің сөздерінде байқалған қателіктерді көргіш каледі, яғни балалартың «тіл сезімі» күшті бо- латы.

Бала сөйлеуінің дамуы бірнеше сатыдан тұраты 1. Сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең баланың 2 айлығынан 11 айға дейін. 2. Баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі – 11 айдан 1 жил 7 айға дейінгі аралық. 3. Бала тілдің граматтикасың меңгере бастайты. Бала тілінің шығуы оның дүниетаным шеңберін кеңейтіп, сөйлеу тілін дамытаты,

Баланың тілінде кемшілік бокса, ххонда тиісті педагогикалық әдіспен, мектепке келген күннен бастап оны бір қалыпқа келтірумен айналису қажет. Мұндай балаларты дұрыс сқйлеуге үйренетіндігіне сендірген жөн. Мектепте оқыған кезінде балаға фонематикалық, лексикалық ( сөздік) және грамматикалық жағынан тиісті талап қойылса, ххонда олартың тілі тез жетіледі. Зерттеулерге қарағанда оқу процесі үш кезеңге бөлінеді: оқушы тыбыстармен және оны бейнелейтін әріптермен танысатын талдау кезеңі, біріктіру кезеңдерінде дауыстай оқығанда тыбыстардан буын құрап, буыннан сөз құрайты, ал талдау біріктіру кезенінде бала шапшаң оқу үстінде, әріптер мен тиісті тыбыстартың әр қатынасын біліп, оларты тез біріктіреді.

Отбасында баланың сөйлеу әректінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл бөлінсе, мектепке келгенде оңай хаттанып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді. Осындай балалртың анна тіліндегі сөздк қоры 4000-ға дейін жетіп отыраты. Балалартың сөйлей бастаған кезден бастап оларты дұрыс, анық дәл сөйлеу алуына ерекше көңіл бөлу қажет. Мектеп жасына дейінгі балалартың сөйлеуін тәрбиелеу (бұл –балалар пстхологиясының негізгі мәселелерінің бірі) ата –анналар мен тәрбиешілердің ерекше көңіл аударатын мәселесі. Оқушылартың тілінде байқалтын кемшіліктерді (мәселен, кошек, тұтықпа, кей тыбыстарты дұрыс айтпау т.б) жою мәселесі де мұғалімдерге қатысты мәселе. Логопедтермен тығыз байланыс жасап, профессор М.Е. Хватцевтің мұғалімдерге карнап жазған Недостатки речи у школьников аты кітабында көрсетілген қағидаларты басшылыққа алу тиіс.

Жазбаша сөйлеу –баланың тіл мәдениетінің дамуына ерекше ықпал жасайтын қуаты фактор. Жазбаша сөйлеуді меңгеруге бала мектеп есігңн аттағаннан бастап белсенді кіріседі. Баланы жазу сөзіне үйрету – бастауыш мектептегі оқуты пайызға шаққанда жартысына жуығын аллоты. Өйткені жазу техника сын меңгеру – психологиялық тұрғыдан өте күрделі процесс. Бастауыш мектеп оқушыларының ауыз-екі сөзі мен жазба сөзін салыстыра зерттеу көптен бері қолға алынып кале жатқан жүмыс. Ертеректе жүргізілген зерттеулердің бірінде 2, 3-сы-нып оқушыларының жазба сөзі ауызша сөйлеуінен сан жағынан да, санна жағынан да көп кейін қалып отырғантығы, оларда зат есім мен етістіктердің көп үшырасатынтығы, сөздік қоры жеткілікті дамыған балалартың жазу жүмыстары да жоғары болатынтығы байқалған. Соңғы кездегі зерттеулер де осы пікірдің дүрыстығын анықтап отыр. Орфографиялық дағтылармен қатар жазу дағтыларын үйрену осы жалпы ауызекі сөздің өзін меңгерудің негізгі элементі.

Жазба сөйлеудің дамуы хат тани білуден басталлоты. Бүл арнаулы жағдайларға машықтануты қажет етеді. Хат тану негізгі үш кезеңнен түраты. Біріншісінде оқушы әріп аттарымен танысаты. Бүған қоса сол әріптердің тілдегі тыбысқа қалайша сәйкес калетіндігі, олартың буынға бірігуі, одна сөздің қалайша қүралтынтығы да осы кезеңде үйретіледі. Баланың оларты үйрену барсы қиынтықтармен жүріп отыраты. Мұның бірнеше психологиялық себептері бар. Біріншіден, бала әріптердің графикалық өрнектерін жөнді ажырата алмайты. Бүл жазу дағтысының қалыптасуына бөгет келтіреді. Екіншіден, білетін эріптерін байланыстырғанда қателіктер жібереді. Өйткені тыбыс пен эріптің арасындағы айырмашылықтар баланың қабылдауына қиынтықтар келтіреді. Осының нэтижесінде сөздің элементтерін жинақтау жене оларты тану қиынға соғаты.

Бала мектепке келгеннен бастап оқу дағтысымен қатар жазу дағтысын да меңгере бастайты. Жазу дағтыларының үш кезеңі бар Бірінші кезең: әріптің элементтерін үйрену кезеңі деп аталлоты. Екінші кезеңде: бала әріптік жеке элементтерді жара білу қабілетіне ие болаты. Баланың зейіні енді біртіндеп әріп таңбаларына ауа бастайты, оның әріп жазуға қатысатын қимыл – қозғалыстары автоматталына түседі. Жазуға үйренудің екінші кезеңінде психологияда әріптік кезең деп аталлоты. Үшінші кезең: жазба сөйлеудің қалыптсау дәрежесін көрсететін негізгі кезең. Мұнда оқушы өз бетімен жеке сөздерді жара алтын халге жетеді. Баланың зейіні енді жеке әріптерге емс, солардан құралтын сөзге ауаты.