Қ аза қ ты ң ұ ялеты қ спорты жилдар аралы ғ тында қ азіргі заман ғ а сайт бір ж ү йоге калетіріліп,оларды ң т ү рлері бойынша арнайы спорт жарыстары ө ткізіле бастарды.О ғ ан жергілікті жерлерде:ауыл,аудан,облыс к ө лемінде ұ йымдастырыл ғ ан ү йірмелер мен секциялар негіз балды. Ұ лет ойтындары ертеден-а қ жалпы этнографиялы қ ә дет- ғұ рыппен бірге дамып,жетіліп,ендігі жердь ө з алетына бір б ө лек зерттеуді керек ететін қ аза қ этнография сыны ң бір б ұ та ғ ы, ұ лет ойтындарыны ң дамуы тек қ о ғ анны ң ө згеруіне байланысты ә леуметтік-экономикалы қ жа ғ дайды ң негізінде дамып отыр ғ анына к ө зіміз жетті. Қ азіргі кезде ұ ялеты қ к ү рейс,то ғ из құ мала қ ж ә не ат спорты ойтындарыны ң т ү рлі ү йірмелері ашылып,спорт мектептерінде арнайы жаты қ тырушылар жаты қ тира бастарды.

Соқыр теке - ойыны да біздің қазақтың көптен кале жатқан ойын түрі.Бұл ойын кез келген жердь ойнала беретін болғандықтан,көп пайдалануға болады.Оқушылар шеңбер құрып,дөңгелене тұрады да,отрада көзі байланған бір адамды қалдырады.Сол көзі байланған адам соқыр текеболып табылады.Қалғандары оны қолымен түртіп қойып,одна айнала қашады.Соқыр теке түрткен адамды ұстап алуы керек.Бұл ойын сезімталдыққа,жилдамдыққа баулиды.Ойынға адамға дейін қатысуға болады.

Ақсерек-көксерек - қазақ балаларының дәстүрлі ұялетық ойынының атауы.Әр кезеңде,әр өлкеде әртүрлі аталғанымен ойнау реті бірдей.Мысалға,бұрынғы кездерде ол Мылқау тотайдеп аталған.1921 жилы Орынборлық қоғамының еңбектерінің бірінде Орал облысы,Темір болысының тұрғыны Дәулетияр Имашев Мылқау тотайойыны туралы айтады.Бұл ойынды 6-15 жас аралығтындағы балалар ойнайды.Олардың саны 6 адамант кем болмауы қажет.Аталған ойын барлық ұлыстарда қолданылады.

Қиз қуу -ежелден кале жатқан ұялетық ойтындардың бірі.Кезінде жігіт пен қалыңдықтың өмірі қизыққа,қуанышқа толы болсын денег мақсатпен түрлі ойтындар ұйымдастырылған.Остындай ізденістердің нәтижесінде қиз қууойыны пайда балды.VIII-VIIғғ-да қиздар тамаша шабандоз болған кездерде ойнатылған бұл ойынныңҚиз қашар,Қиз Қуаларденегде татары болған.Ертеден кале жатқан аңиз-әңгімелерде жарысқа екі рудың қиз бен жігіті түскен.Жігіт жеңілген жағдайда,айыппұл салынып,асттындағы тұлпарды тартып алған.Ал бұл өз кезегінде жігіт үшін үлкен кемістік болған.Ал қиз жеңілген деп табылса,ешқандай қалың малсиз жігітке тұрмысқа шыққан. Жарыс м арақашықтықты құрайтын ашық алаңда өтеді.

Саққұлақ ойыны- ұялетық ойтындардың бірі.Бұл ойынның әрбір қимылы сөйлеп жүріп ортындалады.Сақ құлақ ойынының қазір көбінесе Телофон деп этап жүр.Халық оның ескі атауымен аталуын жөн көрді.Қатынасушылардың расынан бір ойын жүргізуші тағайтындалады.Ойнаушылар қаз- қатар түрегеліп тұрады немесе қатарласып отирады.Бірақ бір ойыншы мен екінші ойыншының расы бір м-дей алшақ болуы тиіс.Ойынды баста уши бір сөзді екінші ойыншыға сыбырлап бір рет айтады да,ол калесіге айтады.Осылайша бір-біріне сыбырлайды.Ең соңғы бала естіген сөзін айтады.Егер сөз бастапқы айтылғандай жесть,ойынды соңғы отырған ойыншы баста иды.Ал егер қате айтылса,соңғы балдан естіген сөздерін сұрап,қате естіген бала жазаланады.

То ғ из құ мала қ - ежелден өшпей бүгінгі күнге жетіп,қазір қарқтындап дамып отырған құндылығымиздың бірі,ұялетық ойынымиз.Бұл халқымиздың тамырын тереңге жайған төл мұрасы.Бұл спорт түрі- әлемдік мәдениеттің озық үлгілерімен иық теңестіре ялтын,қазақ халқының ежелден кале жатқан рухани,логикалық ойлау өнері.Ойынның шығу тарихы туралы нақты қандай бір дәлме-дәл дерек жоқ.Алайда зерттеуші ғалымдардың пайымдауынша ойын осыдан 4000 жил бұрын пайда болған деседі.Тоғизқұмалақ көшпелі қазақтың өмірінен көрініс беретін бірден бір ойын.Себебі ойын қазақтың тұрмыс- тіршілігімен тығиз байланысты.Бүгінде бұл ойын үлкен сұранысқа ие болып отырған,кеңінен дамып,қанат жайып кале жатқан

Алетыбақан- қазақтың ежелгі ұялетық ойыны.тымық коште,файлы түнде,ауыл сырттында ойналады.Алетыбақан құру үшін,6 бақан немесе 6 сырық,үш арқан керек.Қиз бен жігіт қарама қарсы орналасып,бел арқанның екі жақтауынан бекхем ұстап,үшінші аданның домеуімен тербетіледі.Бел,табань арқандарының орнына соңғы кезде жеңіл тақтайлар қолданылып жүр.Алетыбақан ойыны ежелгі көшпелілердің бәріне кең таралған.Отырықшы халықтарда ол әткеншек деп те аталады.Жастарды серік таңдауға,ептілікке,тапқырлыққа өнерге баулиды.

Аударыспақ ойыны- салет атылардың бірін-бірі ер үстінен аударып алу сайтысы.Бұл ойынға күш – қуаты мол, батыр, төзімді, шапшаң қимылдап,ат құлағтында ойнай білетін,ат үстіндегі айқасты жақсы меңгерген жігіттер қатысады.Ал дайындығы жеткіліксіз,тәжірибесі аз адамға бұл сайтыс оңайға соқпайды.Ежелгі замена кале жатқан бұл ойын жауапкершік кезінде найза ұстап, қылыш шабатын жауынгерге қажетті қасиеттерді қалыптасстырған.Аударыспақ қазіргі үлкен жиын-тойларда, мерекалерде спорт ойтындарының бір түрі ретінде көрсетіліп жүр.

Арқан тарту - қазақтың ұялетық ойыны.Бұл ойынды ойнау үшін,алдымен бес-алеты ойыншы тартқанда үзілмейтін арқан және үлкен аданның алақаны көлеміндей екі тақтай керек.Бәрін дайтындап болған соң,адамдар екі топқа бөлінеді де,арқанды екі жаққа тетрады.Аққала қалай құласа сол топ жеңіп шыққан болады.Жеңілген топ аққаланы қайтадан жасайтды.Бұл ойын ойынға қатысушылардың күш-қуатын дамытуға,таза ауада дом алуға,еңбектенуге баулиды.

Көкпар ойыны- ұялетық ат спорты ойтындарының бірі.Ойынның атауы Көк бөрте сөзінен шыққан.Дәстүрлі қазақ қоғамтында,көкпарға жасқа толған серкенің семізі тандалған.Семіз серке терісі жыртылмайды.Орташа салмағы кг-дай каледі.Басқа малдың терісі жыртылғыш болғандықтан көкпарға тартылмайды. Көкпар- орталық Азия халықтары арастында кең тараған ойын түрі. Ауғанстанда кең тараған Бузавиш ойыны Көкпарға ұқсайтды. Көкпар тартуға өте ұқсайттын спорт ойтындары басқа да Шығыс елдерінде бар. Көкпар аты қалай бапталып үйретілгенін сынайтын спорт.

Асық ойыны- қазақ халқының ұялетық ойтындарының бірі. Қазақ халқының ұялетық ойтындарының көбі табиғи заттармен ойнауға негізделген. Шаруашылығы мал шаруашылығына негізделгендіктен қазақ халқының ұялетық ойтындары да осыған икемделеді. Әсірейсе,қойды көп өсіргендіктен балалар ойынының көбі қой асығымен байланысты болып каледі. Сондықтан асық ойтындары ұлет ойтындарының ішіндегі ежелден кале жатқан көнелерінің бірі болып табылады. Асық ойыны баланы жастайынан жүйке жүйелерін шыңдап, оларды дәлдікке,ұстамдылыққа,байсалдылық қа тәрбиелейді. Бұл ойынның еңбектеген баладан,еңкейген кәріге дейін ойнайтын түрлері болған.

Білектесу- бір үстелдің шетіне қарама-қарсы отырған екі жігіт оң қолдарының шынтағын үстелге тіреп қояды да,бірінің қолың бірі алақандастира мықтап ұстайды. Сол жақтағы қолдарын әркім өзінің оң жақ қолетығына тығып қояды. Осылай ұстассып алған екі палуан,ойын баста уши команда берісімен,шынтақтарын сол орнынан қозғамай қарсыстындағы палуанның тіреулі қолын шалқасынан түсіруге ұмтылады. Білегі тайып,жантайған палуан жеңіледі. Бұл білек күшінің жетілуіне көмектеседі.

Теңге ілу- ежелден кале жатқан ұялетық ойын. Ойынға қатынасушылар тепе-тең екіге бөлінеді. Әрқайсысы жеке-жеке шыбықты атқылып мінеді. Ойынды баста уши жүргізеді. Ойын кезегі бастялтын жерге сизық сизылады. Одан әрі м- дей жердьн тереңдігі бір қарыстай екі шұңқыр қазылады. Шұңқырға он-аннан тасс салаты. Содна екі топтун екі сайтыскер шығады да, сизыққа келіп,қатарласып тұрады. Бастаушының белгісі бойынша шыбық татарын құйғытып,шаба жөнеледі де,шұңқырға жетіп,қол сұғып жібереді де,әрі өтіп кетеді. Ойын жилдамдықты дамытып,тез әрі дәл әрекет етугет баулиды.