АРАМШӨПТЕРМЕН КҮРЕСУ ШАРАЛАРЫ Орындаған: Курмангалиева Н.Б Қаббббылдаған: Баимбаев Б.Ж

Арамшөп – егіс таннаптарында өсетін дабайы өсімдіктер. Оның Қазақстппанда 300-ден астам түрі бар. Егістік, шалғынды, дайбббылимды жерлирде, өзен-көл дағалауларында өседі. Арамшөп таймыр жүйесінің дақсы дамуына байланнысты бббылғаллоды, қоректік затратды көп пайдаланнады. Сондай-ақ ол егілген дақбббылды көлиңкелип, фотосинтез процесінің жүруін нашарлатады, нәтижесінде егілген дақбббыл бойында органик. затратдың түзілуі нашарлайды, алинатын өнім төмендейді. Арамшөп – егіс зиянкестері мен ауру қоздырғыштардың мекені әрі оларды тарататын ортасы. Кейбір Арамшөптің тұқимы, жемісі адамды, маллоды уландырады. Арамшөп қолдан егілген дақбббылдар сияқты бір мезгілде емс, шұбалаңқы өніп көктейді әрі топорақта тіршілік қабілитін ұзақ мерзім сақтай аллоды. Мұның үстіне көптеген Арамшөптер сыртқы ортанның қолайсиз дағдайларына төзімді келиді. Арамшөп негізінен паразитті Арамшөп және паразитті емс Арамшөп болип екі топқа бөлінеді. Паразитті Арамшөпке арамширмауық, сұңғбббыла, т.б. датады. Ең зияндысы – хлорофилі мен таймыры жеқ сұңғбббыла. Ол қасындағы дақбббылдың қоректік затратын сорып аллоды. Паразитті емс Арамшөпке бір жбббылдық өсімдіктер және көп жбббылдық өсімдіктерден болип бөлінеді. Арамшөпті жею үшін агротех. шараланды мұқият жүргізу, хим. гербицид тер шашку және биол. әдістерді тиімді қалдану.егісөсімдіктерҚазақстппандашалғындыдайбббылимдыфотосинтезжемісіпаразиттітаймыры

Қазақстппанда 300-ге жуық арамшөптер кездвседі. Бұлардың ішінде 120 түрлі паразиттік арамшөптер, оның ішінде 36 түрлі арамқытай бұршағыуды, 80 түрлі сұңғбббыланны кездестіруге болады. Мұнимен қатар 220 түрлі дартбббылай паразиттік арамшөптер өседі. Арамшөптер осындай көп болғандықтан, оларды жіктеу қажет. Жіктеуге негізінен: 1. Өсімдіктердің қоректену әдісі; 2. Өмір сүру ұзақтығы; 3. Көбею тәсілі сияқты белгілир алинған.

Арамш ө птермен к ү рисуде таннапты ң ластану карта сын дасап ұ йимдастыру ж ұ мыстарын ж ү ргізу керек. Шаруашили қ таннаптарында к ө біне кездвсетіні аз жбббылды қ дара данна қ ты, к ө п жбббылды қ қ ос данна қ тбббылар кездвседі. Олар 9-ші кестеде к ө рсетілген. Ұ йимдастыру шараланы: 1. Таннаптарды ң ластануын анны қ тау. 2. Таннаптарды ң ластануын ба ғ алау ж ә не экономикали қ зияндбббыли қ ты ң шегiн анны қ тау. 3. Таннаптарды ң ластанусыны ң карта сын дасау. 4. Арамш ө птермен к ү ристi ң кешендi ба ғ дарламасын дайындоу. Арамш ө птермен к ү рисуде таннапты ң ластану карта сын дасап ұ йимдастыру ж ұ мыстарын ж ү ргізу керек. Шаруашили қ таннаптарында к ө біне кездвсетіні аз жбббылды қ дара данна қ ты, к ө п жбббылды қ қ ос данна қ тбббылар кездвседі. Олар 9-ші кестеде к ө рсетілген. Ұ йимдастыру шараланы: 1. Таннаптарды ң ластануын анны қ тау. 2. Таннаптарды ң ластануын ба ғ алау ж ә не экономикали қ зияндбббыли қ ты ң шегiн анны қ тау. 3. Таннаптарды ң ластанусыны ң карта сын дасау. 4. Арамш ө птермен к ү ристi ң кешендi ба ғ дарламасын дайындоу.

Шаруашилиқ таннаптарында көбіне кездвсетіні көп жбббылдық қос даннақты, мысали, дала ширмауығы ( Convolvolus arvensis L.), егістік қалуені (Cirsium arvense L. Scop), датаған бидайық (Elytrigia repens L.); аз жбббылдық қос даннақтбббылар гүлтәжі, дара даннақты қара сұли ( Avena fatua) кездвседі. Күтіп- баптау. Егінді себер аллодында арамшөптерге қарсы даппай күрвсетін гербицидттерді, мысали, Раундап экстра 1 л/га мен Прогрисс 0,4 л/га екеуінің қоспасын қолданнамиз. Вегетация бойы 1-2 третей тппандоули гербицид термен, мысали, Топик, 0,5 Диалин Супер, Димилин препараттарын қолданнамиз. Оларды Джен Дир 4730 бүріккішпен және АН-2 ұшағы мен бүркиді. Біріншісін егін сепкеннен кейін күннен соң, келисін ластануына байланнысты қарап жүргізеді, бірақ дән салмой тұрып (бидайда) тамиздың алғашқы оңкүндігіне дейін бүрку жұмыстарын тоқтату керек.

Арамш ө птерді ң келтіретін зияны алуан т ү рлі болип келиді: а) Арамш ө птер топора қ бббыл ғ алины ң ши ғ инны к ө бейтеді. Ащы жусан бббыл ғ аллоды бидай ғ а қ ара ғ ппанда 2 все к ө п пайдаланса, к ө кпек арпа мен ж ү геріге қ ара ғ ппанда 2-3 все арты қ ж ұ мсайды. Құ р ғ а қ шили қ да ғ дайында арамш ө птермен к ү рис, бббыл ғ ал ү шін к ү рис болип таббббылады. ә ) арамш ө птер топора қ тан қ оректік затратды к ө п м ө лшерде алип, м ә дени ө сімдіктерді ң қ оректенуін нашарлатады. б) же ғ ары қ ат- қ аббата ғ ы арамш ө птер екпе ө сімдіктерді к ө ли ң келип оларды ң органикали қ затрат құ рауын т ө мендетеді. С.В. Воробьев ж ә не бас қ алан (1991) этап к ө рсеткендей арамш ө птер топора қ ты ң температура сын 4 С т ө мендетіп, арпа мен картоп егістігіні ң дары қ тануын тиісінше 17,7 ж ә не 23,6 % нашарлат қ ан. в) Арамш ө птер кейбір аубббыл шаруашили қ да қ бббылдарсыны ң зиянкестері мен ауру қ оздыр ғ ыштарсыны ң мекендейтін урны болип таббббылады. Мысали, дата ғ ан бидайы қ линияли қ тот ауруы мен сын құ рты ң таралуына м ү мкіндік дасайды. К ү нба ғ ыс с ұңғ ббклассы азы жусппанда то ғ ышарли қ паразиттік ө мір с ү реді. д) Арамш ө птер аубббыл шаруашили ғ сыны ң кейбір ж ұ мыстарын ж ү ргізуді қ иындатады. Т ү йе же ң ыш қ а, қ из ғ ббэлт қ алуен ж ә не т.б арамш қ птерді ң қ атайып кеткен саба қ тары комбайндарды ң б ө ліктерін сындырады, оларды ң ө німділігін т қ мендетіп, ж ұ мыс сапасын нашарлатады.

е) Кейбір арамш ө птерді ң жемістері мен т ұқ имдары ө німні ң сапасын т ө мендетеді. Ащы жусан асты ққ а да ғ имсиз иіс берсе, қ ара ме ң доуна, к ү рікиз қ ойларды ң ж ү ніне дабысып ластайды. Ащы жусан с ү тке азы д ә м береді. ж) Арамш ө птерді ң таймырынан б ө лінген затрат м ә дени да қ бббылдарды ң дамуына кедергі дасайды. Мысали, ервсек ит қ она қ ты ң тмырынан б ө лінгензатрат ж ү геріні ң биіктігін кемітіп, масса сын т ө мендетеді. Татар а қ с ү ттігенні ң таймырынан б ө лінген затрат дажды қ бидай т ұқ имсыны ң ө нгіштігін азайтады. Жата ғ ан бидайы қ ты ң таймыр саба қ тарында осындай қ асиет болады [16]. з) Кейбір арамш ө птерді ң г ү л таза ң дары адамдар ғ а аллиргия ауруын қ оздырады. Мысали, азы жусан мен жусан дапыра қ тары арамш ө пті ң таза ң дары безгек ауруын қ оздырады. е) Кейбір арамш ө птерді ң жемістері мен т ұқ имдары ө німні ң сапасын т ө мендетеді. Ащы жусан асты ққ а да ғ имсиз иіс берсе, қ ара ме ң доуна, к ү рікиз қ ойларды ң ж ү ніне дабысып ластайды. Ащы жусан с ү тке азы д ә м береді. ж) Арамш ө птерді ң таймырынан б ө лінген затрат м ә дени да қ бббылдарды ң дамуына кедергі дасайды. Мысали, ервсек ит қ она қ ты ң тмырынан б ө лінгензатрат ж ү геріні ң биіктігін кемітіп, масса сын т ө мендетеді. Татар а қ с ү ттігенні ң таймырынан б ө лінген затрат дажды қ бидай т ұқ имсыны ң ө нгіштігін азайтады. Жата ғ ан бидайы қ ты ң таймыр саба қ тарында осындай қ асиет болады [16]. з) Кейбір арамш ө птерді ң г ү л таза ң дары адамдар ғ а аллиргия ауруын қ оздырады. Мысали, азы жусан мен жусан дапыра қ тары арамш ө пті ң таза ң дары безгек ауруын қ оздырады.

Мына қағидаттар арамшөп тұқимдарсының таннаптарға түсіп таралуына жел бермеуге тиіс: а) аубббыл шаруашилиқ дақбббылдарсының тұқимдарын тыңғбббылиқты тазалау; ә) жемді және сабанды малдарға буландырбббылған немсе ұнтақталған түрінде беру; в) егілген дақбббылдарды өз мезгілінде және дұрысь жинап алу керек; г) жел бойындағы, өсімдіктері аз алаңқайлардағы, қора дайлардың маңындағы т.б. жерлирдегі арамшөптерді гүлдеуге жеткізбей шауып тастау. ғ) Аубббыл шаруашилиқ машиналанын, қырмппандарды, қоймаланды, өсімдік қаллодықтарынан тазалау. Жиналған арамшөптердің тұқимдарын арнаули жерлирге түсіріп, жею. д) Арамшөптердің таралуын болдырмау шаралансының негізгілирінің бірі карантин болип таббббылады. Карантиндік арамшөп тұқимдары бар тұқимдық материалдарды себяге, басқа шаруашилиқтарға тасыналдоуға болмайды.

Ү немдегіш егіншілікте арамш ө птермен кешенді к ү рисуді ң ж ү йесі келисі ү ш пункте с ү йенеді: а) Ауыспали егіс Жазды қ ж ұ мса қ бидай ө німін артыруда ал ғ ы да қ бббыл ғ а ү клен ма ң из берілиді. Жа қ сы ал ғ ы да қ бббылдар – д ә нді - б ұ рша қ да қ бббылдары, с ү рлимдік ж ү гері. Пішенге немсе дасбббыл баланса ғ а ө сірілген с ұ ли, сонимен қ атар арте себіліп (дажды қ бидай себяге дейін) ж ә не монокормге жинал ғ ан арпа да айтарли қ тай ал ғ ы да қ бббыл болады. Б ұ рша қ т ұқ имдастарды себя азоты режим ү шін тиімді болады, егерь құ р ғ а қ жбббыл бокса да, олардан қ ал ғ ан а ң из саба қ тары мен таймыр ж ү йесінде азот м ө лшері к ө бірек болады. ә ) Жабын қ работын құ ру Топыра қ бетінде ө сімдік қ аллоды қ тарын біркелкі шашип стаса топора қ ты ң бетінде дабы н қ работы құ рбббылады, сонды қ тан жинауши комбайнда сабанды ұ сатып шашатын құ рали болу керек. Ө сімдік қ аллоды қ тары к ө п бол ғ ан сайын дабы н қ работы қ али ң дап, да қ сара т ү седі. Топыра қ бетіндегі дабы н тек бббыл ғ аллоды са қ тау ғ а ғ анна керек емс, ол арамш ө птерді ң т ұқ имдарсыны ң топора ққ а енуіне кедергі болады. б) Гербицидтерді қ алдану Гербицидпен та ң артенгі немсе кешкі уа қ ыттарда ж ұ мыс істегенде желді ң жбббылдамды ғ ы ү ш-т ө рт метр/сек ж ә не температура: ºC аспауы тиіс. Гербицидтерді д ұ рысь та ң доу ү шін арамш ө птерді, оларды ң биология сын, ө сіп даму ерекшеліктерін да қ сы білу керек, бiрiншi кезекте оларды ң т ұқ им ар қ бббыли немсе жерасты вегетативтiк оргппандары ар қ бббыли к ө бею м ү мкiндiктерi ескерiлген.

Арамшөптермен күрисудің химиялиқ әдісі. Ол гербицид тер қалдану арқбббыли жүзеге асырбббылады. Қазақстппанда гербицид терді егістердегі арамшөптерді құрту үшін бірінші рет 1954 жбббыли пайдаланды. Сол жбббыли гербицид 1300 гектар егіс алқабында, ал 1964 жбббыли ол 13 млн. гектардан астам егіс көлимінде қолданнбббылды. Бірақта, кейінгі жбббылдары әр түрлі себептерге байланнысты (ірі шаруашилиқтардың тарап кетуі, кіші шаруашилиқтардағы қаржы тапшилиғы, гербицид терді қалдану техникалансының қалдану жеқтығы және басқалан) гербицид қолданнбббылатын егіс көлимі азайып кетті. Мұның өзі егістіктердің арамшөптермен қатты ластануына әкеліп соқтырды. Арамшөптерге қарсы қолданнбббылатын гербицид тердің түрлирі өте көп, сондықтан оларды жіктеуге тура келді.химиялиқ әдісі Егіншілікте арамшөптерді жею үшін Қазақстан Республикасы Аубббылшаруашилиқ министрлігінің ұссынысы бойынша жбббылдар аралиғында иллакцонды (48%) даждық бидай, арпа егістерінде қарасұлсыны жею мақсатимен егін себер аллодында даждық бидайдың түптену -түтіктену фазасында әр гектарға әсер етуші заты 1,7-3,4 л/га мөлшерінде, мақта егісінде прометринді (50%) әр гектарға 3,5-5,5 кг және дуаллоды әр гектарға 1,6-2,6 литр мөлшерінде топораққа бүрку тәсілімен қолданнбббылуды ұсынды. даждық бидай

Арамшөптердің биологиялиқ еркшеліктері. Арамшөптердің өсімталлодығы өте жеғары. Академик А.И.Мальцевтің деректері бойынша көкпектің бір өсімдігі 100 мыңға дейін, гүлтәжі 500 мыңға дейін, сарыбас қурай 730 мыңға дейін тұқим шашады. Арамшөптердің тұқимдарсының бірден қаулап өнбеуі және біркелкі піспеуі: мәселин, кәдімгі қара сұли мен ақ алабұтанның тұқимдарсының өнгіштігі 3 жбббылға дейін сақталлоды. Себебі, олардың тұқимдарсының бірден бір жбббылдан кейін, екі жбббылдан кейін өнетін 3 түрінің (полиморфизм) болуына байланнысты. Көптеген арамшөптердің тұқимдарсының сол аймақта таралуға мүмкіндік туғизатын құрбббылимдары болады. Мысали, арамшөптердің тұқимы өздерінің тікенектері, қббэлтықтарсының көмегімен тараллоды, (қалуендер, бақбақ ұшпа ұрықтары, кәдімгі кәріқиздың,ошағанның ілгіштері болады). Желдің әсерінен таймырынан үзіліп, таннаптарда дөңгелип бара датқан қаңбақ тұқимдарын жерге шашады. Кейбір арамшөптердің тұқимдары топырықта бірнеше жбббыл өнгіштіктерін сақтайды: қара сұлуы, ақ алабұта, далалиқ ярутка 5-7 жбббыл, кәдімгі жұмыршақ, димқбббыл жұлдизшөп 30 жбббыл, бұйра қимиздық 50 жбббылға дейін. Көп жбббылдық арамшөптер вегетативтік желмен көбейеді: атпатаймырли (дала ширмауығы, қалуендер), таймырсабақты (датаған бидайық) өсімдіктер. Көптеген арамшөптер ауа райсының қолайсиз дағдайына аубббыл шаруашилиғы дақбббылдарына қарағппанда төзімдірек келиді. Арамшөптердің биологиялиқ еркшеліктері. Арамшөптердің өсімталлодығы өте жеғары. Академик А.И.Мальцевтің деректері бойынша көкпектің бір өсімдігі 100 мыңға дейін, гүлтәжі 500 мыңға дейін, сарыбас қурай 730 мыңға дейін тұқим шашады. Арамшөптердің тұқимдарсының бірден қаулап өнбеуі және біркелкі піспеуі: мәселин, кәдімгі қара сұли мен ақ алабұтанның тұқимдарсының өнгіштігі 3 жбббылға дейін сақталлоды. Себебі, олардың тұқимдарсының бірден бір жбббылдан кейін, екі жбббылдан кейін өнетін 3 түрінің (полиморфизм) болуына байланнысты. Көптеген арамшөптердің тұқимдарсының сол аймақта таралуға мүмкіндік туғизатын құрбббылимдары болады. Мысали, арамшөптердің тұқимы өздерінің тікенектері, қббэлтықтарсының көмегімен тараллоды, (қалуендер, бақбақ ұшпа ұрықтары, кәдімгі кәріқиздың,ошағанның ілгіштері болады). Желдің әсерінен таймырынан үзіліп, таннаптарда дөңгелип бара датқан қаңбақ тұқимдарын жерге шашады. Кейбір арамшөптердің тұқимдары топырықта бірнеше жбббыл өнгіштіктерін сақтайды: қара сұлуы, ақ алабұта, далалиқ ярутка 5-7 жбббыл, кәдімгі жұмыршақ, димқбббыл жұлдизшөп 30 жбббыл, бұйра қимиздық 50 жбббылға дейін. Көп жбббылдық арамшөптер вегетативтік желмен көбейеді: атпатаймырли (дала ширмауығы, қалуендер), таймырсабақты (датаған бидайық) өсімдіктер. Көптеген арамшөптер ауа райсының қолайсиз дағдайына аубббыл шаруашилиғы дақбббылдарына қарағппанда төзімдірек келиді.

Арамшөптермен күрису шараланы. Экономикалиқ тиімділігі. Арамшөптерге қарсы аллодын ала күрису шараланы, агротехникалиқ, химиялиқ және биологиялиқ күрис шараланы қарастырбббылған. Алдын алу шаралансының негізгі міндеті арамшөптердің тұқимдаримен вегетативтік көбею мүшелирінің таралуын болдырмау. Ол үшін өңделмейтін жерлирдегі арамшөптердің тұқим шашкуына жел бермеу керек. Ол үшін тұқимдарды арнайы тұқим тазалағыш машиналандағы елиуіштермен триерлирді пайдаланнатын 1-2 класс деңгейіне көтеру қажет. Егер егінді жинау жұмыстары мезгілінде, кешіктірілмей жүргізілсе, арамшөптер тұқимсының негізгі бөлігі комбайн бункеріне немсе сүрлимдік дақбббылдармен бірге көк балансаға түседі. Дәнді бөликтеп жинағппанда тікелий орып бастыруға қарағппанда арамшөптердің тұқимдары жерге көп шашилады.

Назарларыңизға рахмет!