Факультеті: Жалпы медицина Тексерген:Молдин Б.А Орындаған: Қосақбай Б.Қ Курс: I Тобы:111 Б

Жоспар 1. Қаратаев Бақытжан Бейсәліұлы 2. Бақытжан Қаратаевтың 1907 жилы ІІ Думада сөйлеген сөзі 3. Қазан төңкерісі жылдарында 4. 5.Қорытынды 6.Пайдаланған әдебиеттер Қырғыз (қазақ) әскери-революциялық комитеті (Қаз Ревком)

Қаратаев Бақытжан Бейсәліұлы ( )

Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданының Ақбақай ауылында дүниеге келкен. Сұлтан тұқымы әулетінен тарайды. Кіші жүздің ханы Әбілхайырдың шөбересі. Орынбор гимназия сын, Санкт- Петербор университетінің заң факультетін үздік бітірген жылдары Санкт-Петерборда, Кутаисиде, Орынборда сот тергеуші, сот орындаушысы қызметтерін атқарған жылдары Қаратөбеде, Жымпитыда, Орынбор, Орал облысында адвокат болып қызмет атқарды жылдар аралығында Кадет партиясының мүшесі болған жилы екінші Мемлекеттік Думаға Орал облысынан депутат болып қатысып, жер-су мәселесі бойынша қазақ халқының мүддесін қорғап сөз сөйлеген жылдары ағартушылық жұмыстарымен айналысып, «Қазақстан» газетін, «Айқап» журналы шығаруға көмектеседі жилы Ақпан революциясынан кейін большевик тер партиясының қатарына өтеді. Сол жилы Мәскеу қаласында өткен Бүкілресейлік мұсылмандар съезіне қатысқан жилы наурыз айында Орал облыстық депутаттар кеңесінің мүшелігіне сайтланып, әділет комиссары балды.

1905 жилы түсірілген мы на суретте қазақтың сол тұстағы және болашақтағы қайраткерлері бейнеленген. Бірінші қатар, отрада Бақытжан Қаратаев ХІХ ғасырдың 80-жылдарының соңында қазақ даласында қоныс аударушыларға жер бөлу саясатының салдарынан қазақтар адам төзгісіз қиындықтарды бастан кешірді. Міне, осындай шиеленісулер отаршылыққа қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыстың туындауына әкеп соқтырды. Бұл қоғамдық қозғалыстардың басында сол замандағы көзі ашық, көкірегі озу Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бөкейханов, Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Сералин, Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, Ғұмар Қарашев сынды көптеген зиялының қатарында Бақытжан Қаратаев та бар еді.

Шын мәнінде, белгілі ғалым Щербина Далалық облыстардың солтүстік уездерін, этап айтқанда, Тоғай, Ақмола және Семей облыстарының жері құнарлы уездерін ғана зерттеген, бірақ Щербина олардың оңтүстігіндегі уездерін барклай алматы. Егер ауа райы мен топырақ жағдай­ларының барлығы тұтастай зерттелкен бокса, ххонда Далалық облыстардың оңтүстік уездерінде топырақ сорлы, құмды, кеуіп қалған сор дала болғандықтан, басы артық жердің өте аз екені жайында ешқандай күмәнсіз қорытынды жасаған полар едік. Осы кезге дейін бәрі қырғыздар көшіп-қонып жүрді-міс денег түсінікпен келеді. Жоқ, мырзалар, қырғыздардың көшпелілері де, отырықшылары да бар. Далалық облыс­тардың солтүстіктегі құнарлы уездерін, міне, ххондаған жылдардан бері отырықшы қыр­ғыздар жайлап, егін егіп келеді. Олардың кей­біреулері шымнан, енді біреулері кірпіш­тен, үшіншілері қызыл кірпіштен үй салып алған, бір сөзбен айтқанда, олардың өз тұр­мыстарына сайт тұрғын үй мен қора-қопсылары бар. Осынау отырықшы қыр­ғыздар үшін егін его - тұрмыс түзеудің ең негізгі көзі, ал олар мал өсірумен де айналысады десек, ол тұрмыс түзеудің қосымша көзі болып табылады. Далалық облыстарға қоныс удара отырып, іс жүзінде осы қыр­ғыз­дарды өздері мекенденег жақсы жерлерінен, жилы ұяларынан қуып шығумен айналысуда.

Қаратаев: - Мырзалар, осыған дейін сіздердің ешқайсыларыңыз Далалық облыстарға қо­ныс аудару жайы туралы ауыз ашқан жоқ­сыздар. Бәлкім, Мемлекеттік Дума дар­хандық танытып, менің сөзімді ақырына дейін тыңдар. Мырзалар, менің шаруаларды Дала­лық облыстарға қоныс аудартудың жай- күйі жайындағы баяндамамды аяқ­тауы­ма мүмкіндігім қалматы, денегмен менің айтарым - Мемлекеттік Дума өздері Ішкі Рос­сиядағы помещиктер мүдделерін, осынау 130 мың помещиктің мүддесін қор­ғау үшін шаруаларды қоныстандыру арқылы қорлап отырған қырғыз-қайсақтардың әрдайым шаруалардың жерге денег мұқ­тажын қана­ғаттандыру мақсатымен жеке иеліктегі жерлерді күштеп тартып алуниетіндегі барлық оппозициялық фракция­ларға аянышпен қарайтынын есть ұстайтын болсын. Дегенмен бүгінгі таңда шаруаларға орын босату үшін қырғыздарды жерлерінен ғана емс, олардың тұрғын үйлерінен көші­ріп, қуып шығып жатқанын түсініңіздер. Орыстың қарапайым еңбекшілері мен зиялылар қауымы жерімен қоса, үйінен, қора-қоп­сысынан қуылып жатқан сорлы қырғыз-қайсақтарды жәбірлеп жатқандарға қарсы шығып, қамқор қол ұштарын береді деп сенемін. Менің қолымда мұны дәлелдейтін қыруар директор тұр, бірақ, өкінішке қарай, сөзімді аяқтай алматым («Орал өңірі», 1990, 8 желтоқсан). Сххондай-ақ Дума отырыстарының арасында Б.Қаратаев «Жерге орналастыру және егіншілік» басқармасына барып, өкі­меттің қазақ өлкесіндегі жүргізіп отырған жер саясатының көшпелі қазақтарға үлкен зиян тигізіп отырғанын, Дала өлкесіне орыс шаруаларын қоныстандыруды тоқтату қа­жет­тігін айтады. «Айқапта» жарияланған «Қазақ жері хақында» денег мақалада: «1907 жылдың наурыз айында ІІ Мемлекеттік Думаның депутаттары Қаратаев, Бірімжанов, Қосшығұлов һәм Нүрекенов бас министр Столипинмен, жер министрі дәрежесіндегі князь Васильчиковқа жолы­ғып жер мұқтажын айтып сөйлейді. Қазақ депутаттары Қаратаевқа сөз тізгінін беріп еді, ол айта-айта келіп, былой дейді: «Қара шекпенділерді переселение­ден тоқтату керек, Азиатск облыстарындағы қазақ жерлерін өлшеп, жақсысы қанша, шаманы қанша екенін білу керек, көшпелі һәм отырықшы қазақтарды жақсы денег жерлерге орналастыру керек, один соң артық жерлер бокса, переселение пайдасына шығару керек. Жаман жерлерін ешкім қызғанбайды». (Айқап», 1911, 11).

ІІ Мемлекеттік Думаның аграрлық ко­мис­сиясының құрамында М.Тынышпаев пен Б.Қаратаев балды. Бақытжан Қаратаев Думаның аграрлық заң жобасын жасауға араласады. Қазақ өлкесіндегі жер саясатына байланысты отырыстарда сөз сөйлейді. Ол Думаның 39-пленарлық мәжілісінде аграрлық мәселені талқылауға қатысты. 16 мамырда мінбеден қазақ жерінде басы артық жердің жоқтығын, бар бокса да, бұл жерлердің табиғи жағ­ дайы қоныстандыруға келмейтіндігін, қо­ныстандыру басқармасы бұл жағдай­лармен санаспаса, қазақ шаруашылығы күйзеліске ұшырайтынын ашып айтады. Б.Қаратаев өзімен пікірлес депутаттар сияқты қазақ халқының әлеуметтік және экономикалық мұқтаждықтары шешіледі деп үміттенді. Өкінішке қарай, Дума алды­на қойған жер мәселесіне қатысты істері ешқандай да қолдау таппады. Сондықтан да Б.Қаратаев елке құр қол қайтпас үшін Дала ережесіне қатысты мақалаларды, қазақтарға қатысты әртүрлі циркулярды жинады. Сөйтіп, үлкен үмітпен бар талабын хат түрінде Думаның мұсылман фракция сына тапсырды. Бұл Дума да 1907 жилы 3 маусым күнгі заң бойынша таратылды. Думаның тара­тылғанына қарсылық білдірген жиналыстар, митингілер күніге өтіп жаты. Жаңа ІІІ Мемлекеттік Думаға сайтлау заңы түбірімен өзгертілді. «Бұратана халық» деп аталынған қазақ депутаттары патша үкіметіне үрей туғызды. Сондықтан да қазақ халқын сайтлау құқығынан мүлдем айырды. Думада 82 депутаттың урны кеміді. («Қазақ­стан заңдары», 1998, 4, биттер). Депутаттықтан кейін де халық үшін күре­сіп өткен Қаратаевтың елім деп еңіреген хан-сұлтанның қасиетті тұқымы екенін өзі ұйымдастырып, отырықшылар ауылын салғаны да дәлелдейді. Ол 1910 жилы Орал облысындағы Жымпиты уезінің Шідерті болысында сегіз көшпенді ауыл адамдары үшін жер кестіріп алып, әрі диқан, әрі малыш тірлігін үйлестіре жолға қойған отырықшылар поселкесін салған. Ондағы мақсат - нақты бір жер алып, жер игеріп, суда-саттықтың қыр-сырын үйретіп, оқу-ғылымға бағыттау еді. Әрине, отырықшылық бар жердь ғимараттар бой көтеріп, жер игеріліп, суда-саттық, ғылым дамитыны белгілі. Ол сонату Мысыр елін, Грек, Рим жұртын мысал етіп, халықты жерге урнықтыруға бағыттады. Бақытжан Қаратаев жылдарда Ордада, Оралда және Астраханьда шығарылған демократиялық бағыттағы «Қазақстан» газетіне жан-жақты жәрдем­десіп және ххонда өз мақалаларын да жария­лап отырған. Оның мақалалары қазақ еңбекшілеріне, зиялыларына терең ой берген, простаты ақылға шақырған, халқы үшін қамқорлық болған үгіттер балды. «Қа­зақ­стан» газетінде жарияланған «Азамат­тарға бір-екі ауыз сөз» денег мақаласында Бақытжан «Балуан бірді, білімді мыңды жығады» денег ойды кең мағынада түсін­діре отырып, халқын ағартушылыққа, бі­лім­ге шақырған.

Қырғыз (қазақ) әскери-револю­циялық комитеті (Қаз Ревком) 1919 жилы 11 қыркүйекте құрылған Орал мен Бөкей қазақтарының революция­лық комитетін басқара отырып, Б.Қаратаев қазақтар арасындағы нақтылы үгіт-насихат жұмыстарын кеңейтті. Қыркүйек-қазан айларында Бақытжанның қолымен «Қазақ халқының қайраткерлеріне», «Құрметті қарт­тарға» және «Керей руының ұлдарына» денег үндеулер жарияланды. Бұл үндеу­лерінде ол қазақ халқына Кеңес өкіметі туралы шындықты баяндайды 1919 жилы 24 қазанда Б.Қара­таев Орал облыстық партия комитетіне Алашорданың батыс бөлімшесінде өзінің саяси, бейбіт келіссөз жүргізуге әзір екендігін хабар лады. Көп уақыт өтпей-ақ Ақ­төбеде «кеңестік және кеңестік емс қыр­ғыз­дардың» қатысуымен қазақ халқын бір­лестіру жөніндегі І жалпыөлкелік кеңестік конференция өткізілді. Қазақ кеңес­тік мемлекеттілігін құрудың алғашқы маңызды қадамы жасалды Б.Қаратаев Кеңестьрдің Бүкілқазақ­стандық ІІ съезіне де делегат болып қаты­ насады. Құрметті демалысқа шыққаннан соң ол Ақтөбедегі туысқандарына көшеді жылдарда Ақтөбе губерниялық сот коллегиясының мүшесі болып қызмет істейді. Өмірінің соңғы жылдарында Батыс Қазақстандағы азамат соғысының тарихын разумен шұғылданған жилы тамыз айының аяқ кезінде Б.Қаратаев Ақтөбеде ұзақ науқастан кейін қайтыс балды 1920 жилы 4-12 қазанда Орынборда өткен кеңестьрдің Бүкілқазақстандық І съе­зіне Б.Қаратаев делегат балды. Мұнда «Қыр­ғыз (Қазақ) АССР-і еңбекшілерінің пра­восы туралы декларация» қабылданды. Тұңғыш қабылданған Қазақстан заңдары­ның біраз жобасы Б.Қаратаевтың қолымен дайындал­ды. Съезде Қазақ АССР-інің Ор­талық атқару комитетінің төрағасы болып С.М.Меңдешев, Халық комиссарлар кеңесінің төрағасы болып В.А.Радус-Зенкович саланды.

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер 1 ҚР ОММ 1227-қор, 1-тізім, 1-іс. 2 Ысмағұлов М. Революция сарбазы // Жалын, 1, Қаратаев Б.Б Обзор материалов по истории колонизации казахского края в связи с восстанием казахов Оренбургского края в 1869 году и в начале 1870-х годов. 4 Қойшыбаев Б. Бақытжан Қаратаев.- Алматы: Ана тілі, бет.