Факультет: Жалпы медицина Курс:1 Тобы:19-01 Орындаған: Калтыкраева А.Т Тексерген: Исмагулова Т.М С.Ж.АСФЕНДИЯРОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ МЕДИЦИНА УНИВЕРСИТЕТІ КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ МЕДИЦИНСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ ИМЕНИ С.Д.АСФЕНДИЯРОВА

Кіріспе Бір организмдер- температураға, ылғалтыққа, жарыққа төзімділігі немесе қажетсінуі, өзге бір организмдердікіне қарағанда басқаша болып келеді.Мысалы, қайың ылғалты ауа райында жақсы өседі, ал шыршаларға ылғалтығы төмендеу ауа райы колайлы. Ылғалтылықтың немесе әртүрлі температураның тіршілікке қолайлы және қолайсыз жақтары болаты. Тіршілікке қолайсыз жағдайлар- пессималты жағдай немесе пессимум деп аталлоты. Егерде организмнің дамуы жилтың маусымтық ырғағымен сәйкес келмесе хонда түр жойылаты. Мәселен, күзге қарай ағаштартың жапырақтарының түсуі, жануарлар дүниесінің тіршілігіндегі өзгерістер (жүннің қалыңдауы, тері асты май қабаттарының қалыңдауы, ұйқыға кету, т.б) мұның айқын мысалы бола аллоты. Аталған өзерістер организмдердің тіршілігінде жил сайын бұлжымай қайталанып отраты.

Биологиялық ырғақ-биологиялық процесс термин құбылыстартың қарқыны мен сипатындағы мезгіл-мезгіл қайталанып отырған өзерістер реттілігі. Биологиялық ырғақ барлық тірі организме тән және ол клеткалық процестерден бастап популяциялық биосфералық құбылыстарты қамтиты.Мұны зерттейтін ғылым салаты-биоритмология.Биологиялық ырғақ табиғи жағдайда қоршаған ортадағы құбылыстар өзгерістеріне сәйкес жүреді. Биологиялық сағат қызметін атқараты, органимзнің уақыт пен кеңістікте бағдарлануына, қоршаған ортадағы өзгерістерге алтын-ала дайындалуға мүмкіндік береді.

Биологиялық ырғақтың жіктелуі Жоғарғы жиілігі бар ырғақтар Орталық жиіліктегі ырғақтар Мезоырғақтар Макроырғақтар Мегаырғақтар

1.жоғарғы жиілігі бар ырғақтар, тербеліс кезеңі 30 минутқа дейін созылаты (молекулалық деңгейдегі тербелістер, ЭЭГ,ЭКГ, тыныс, ішектің қозғалыстары); 2.орталық жиіліктегі ырғақтар, ол 30 мин мен 28 сағ расы(20 сағ дейінгі ультрадиантық:қан қысымы, клетканың бөліну жиілігі); 3.мезоырғақтар (инфрадиантық 28 сағ-6 күн; циркасепталтық 7 күнге жуық) ырғақтар органимзнің барлық әрекетінің өзгерістері; 4.макроырғақтар кезеңдері 20 күн-1 жил(эндокриндік және зат алмасуы әсерленістері); 5.мегаырғақтар, әсері баяу, кезеңдері хондаған немесе бірнеше хондаған жилдарға созылаты.

Ұ за қ мерзімді ыр ғ а қ тар Маусым- ты қ ыр ғ а қ тар Кейінгі жилдары организмдегі кейбір құбылыстартың бірнеше күндік ырғағы болатынтығы анықталлоты. Тербеліс кезеңдері 1 жилға жуық физиологиялық әрекеттерді маусымтық ырғақтар деп санайты. Бұл әрекеттер организмді жилытып әртүрлі маусымдағы сыртқы ортаның құбылмалы өзгерістеріне нақты икемдеп отраты.

Биологиялық ырғақтың адам организміне әсері Адам организмі толықтай биологиялық ырғақтартың әсеріне ұшыраған. Биологиялық ырғақтар адам тіршілік әрекетінің барлық аспектілеріне әсер етеді. Мысалы: Белсенділігіне; Төзімділігіне; Иммунитет деңгейіне; Ойлау және т.б қабілеттіліктеріне.

Ал жануарларда биологиялық ырғақ әр түрлі физиологиялық биохимиялық процестер (температура ауытқулары, гормхондар бөлінуі, РНҚ ситезі, рибосома құрылуы, клеткалартың бөлінуі, т.б) активтілігінің кезеңділігімен бейнеленеді. Жеке органдартың, тіндердің, клеткалартың тәуелсіз ырғақтары биологиялық құбылыстартың мерзімдік реттілігін құрайты, тірі организмдерде жүретін барлық процестердің үйлесуіне негіз болаты. Биологиялық ырғақ тұқым қуалайты және табиғи сұрыпталу мен организмдердің бейімделгіштігінің маңызты факторы болып табылаты.

Биологиялық ырғақ пайда болу себептеріне қарай экзогенді және эндогенді болып бөлінеді.Экзогенді биологиялық ырғақ- организмнің сыртқы күш әсеріне, қоршаған ортаның мерзімдік өзгерістеріне жауабы.Эндогенді (дербес, ырықсыз) биологиялық ырғақ- тірі организмнің өзінде туындайтын активті процестердің толқынына сәйкес қалыптасаты. Ол қайтарымты байланыс механизмімен реттеледі.Осы байланыс тұйықталатын биологиялық құрылым деңгейіне қарай клеткалық, мүшелік, организмдік, популяциялық биологиялық ырғақтар болып жіктеледі.Маңызына байланысты биологиялық ырғақ физиологиялық (тыныс алу,қан айналу, т.б.) эәне экологиялық (организмнің сыртқы ортаның құбылмалы жағдайына бейімделуіне мүмкіндік беретін) болып бөлінеді.

Биологиялық ырғақ- психологияда- адамның психикалық белсенділігінің күшеюі мен бәсеңдеуінің кезектесуі. Адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғағы 2 түрлі болаты: сыртқы биологиялық ырғақ (Күн активтілігінің циклділігімен жил мезгілдерінің тәуліктің ауысуымен байланысты пайда болатын) және ішкі биологиялық ырғақ (адамның ішкі психикалық және физикалық іс-әрекетінің жағдайымен анықталатын). Жұмысқа қабілеттілік пен қажу кезеңдеріне, әсіресе адам психикалық белсенділігінің тәуліктік биологиялық ырғақ әсер етеді. ерекше маңызы бар: ең үлкен белсенділік таңертең (сағат 8-12) ең аз белсенділік- тәулік ортасында (cағат 12-16) екінші ең үлкен белсенділік – кешкі мезгілде (сағат 16-2) барынша байқалатын ең аз белсенділік-түнде (сағат 2-8) болаты. Таңертеңгі және кешкі мезгілдегі белсенділіктің сергектігі организмде болып жататын ішкі биохимиялық процестерге байланысты. Мысалы, адам психикалық белсенділігінің ішкі биологиялық ырғағының тәуліктегі күшеюі мен беәсеңдеуі организмдегі адреналин мен норадреналин гормхондарының кобеюіне тәуелді. Мұндай қатаң тәуелділік ішкі биологиялық ырғақтар мен сыртқы тіршілік әрекетінің ұйымдасуы расында нақты үйлесімнің болуын қажет етеді.Егер бұл үйлесім бұзылатын бокса, оның нәтижесі жүйке жүйесінің түрлі ауруларына (мысалы ұйқының бұзылуы, невроз дар, жүрек-қан тамырларының аурулары) соқтыраты. Сонтықтан психологиялық тексеру мен психокоррекция да міндетті түрде адамның психикалық белсенділігінің биологиялық ырғақ құрылымы ескерілуі тиіс.

Қорытынты Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен қарым қатынасы ерекше маңызға ие болып отыр. Жер шарындағы халық санының жедел өсуі және көптеген елдердің индустриалты дамуы табиғи ресурстарты пайдалануы ослеп арттырып, адамның табиғатқа әсерінің көлемін өсіре түсуде. Экологиялық факторлартың уақыт және кеңістік бойынша өзгеруі-геологиялық, геликлиматтық (күн көзіне байланысты ауа райының қалыптасуы) және астрономиялық құбылыстарға байланысты және олар тіршілік иелеріне, тірі организмдерге өз дегеніне көндіретін басқарушы қызметін атқараты. Биологиялық ырғақтар мен фотопериодизм- органимздер тіршілігіндегі ырғақты қайталанулар процестерінде көптеген әсер етуші қозғаушы факторлар.

Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Ғ.Сағымбаев. Валеология негіздері. Алматы Т.Несіпбаев. Адам және жануарлар физилогиясы.2005