Ортаның ағзаға әсер етуші жекеленген бөліктері мен құрылымы – экологиялық факторлар деп аталлоды.Экологиялық факторлар табиғаты жағынан және ағзаға әсер ету әрекеттері жағынан әртүрлі болады. Абиотикалық факторлар- табиғаттың өлі элементтері: температура, жарық, радиоактивті сәулену, қысым, ауаның ылғалдылығы, судың құрамындағы тұздар, жел, ағымдар, жергілікті жер рельеф тары және т.б. Биотикалық факторлар – бұл тірі денелердің бір – біріне тигізетін әсерлері. Антропикалық факторлар – адамның табиғат компоненттеріне әсер еткен іс- әрекеті (оңды немсе теріс әсерлер).

Күн сәулелерінің спекторының әртүрлі бөліктеріндегі сәулелену ағзаға әртүрлі жағдайда әсер етеді: Көрінетін жарық өсімдіктерге оларда жүретін фотосинтез процесі үшін қажет.Түрлерді жарықсүйгіш (Фотофилдер) және көлеңкесүйгіш (фотофобтар) деп бөледі. Ұзынтолқынды ультрокүлгін сәулелерге (УКС) өте белсенділік тән. Олардың көп мөлшері қауыпті, ал аз мөлшерде көптеген түрлерге - өте қажет.Олар өте күшті бактерицидті әсер етеді, антирахитік дәрумен Д түрінде қабылданады, терінің күюін (терінің қорғаныштық реакциясы) қамтамасыз есть, инфрақызыл түсті ұзындығы 750 нм.-ге жететін ұзын толқындар ағзаны жилулықпен қамтиды. Жасыл өсімдіктер өміріндегі жарықтың ролі: 1).Хлорофиллдің пайда болуы (фотосинтез). 2).Лептесіктердің жұмысын қалыптастырады (газ алмазу және транспирация), ферменттердің белсенділігін арттырады,ақуыз және нуклеин қышқылдарының биосинтезін жақсаркады. 3).Жасушаның бөлінуі мен созылуына, өсуіне және өсімдіктің дамуына әсер етеді, жемісберу мен гүлдеу мезгілдерін анықтайды, сонымен бірге өсімдіктердің формасының қалыптасуына да әсер етеді. Жарыққа байланысты болатын экологиялық топтар: Жануарлар үшін жарық кеңістікте бағытты бақылауға, көруге ғана қажет. 1. Жарық сүйгіштер (жарықтағы) – гелиофпитер. 2.Көлеңке сүйгіштер (көлеңкедегілер) – сциофпитер. 3.Көлдеңкеге төзімділер – факультативті гелиоф питер.

Тіршілік үшін қажетті температура мөлшері 0-дан басталып, +50°С –қа дейінгі температура аралықтары, осы температура аралықтары ақуыздың нормадағы құрылысы және қалыптасуы жүреді. Бірақ кейбір ағзалар осы мөлшерден тыс температура мөлшерінде де тіршілік ете аллоды: 1. Криофилдер –суықты қажет ететін түрлер. 2. термофилдер – керісінше, жоғары температурный қажет етуші түрлер. Жануарлардың температураға адаптациялануы : 1.Химиялық терморегуляция 2.Физикалық терморегуляция 3.Ағзалардың өзін -өзі көрсетуі

Экология заңдарының ішінде айқын тұжырымдармен белгілі болған американдық эколог ғалымы В. Коммонердің (1971) төрт заң-афоризмі (мәтел-зандары) бар: - табиғаттағы құбылыстың бәрі барлығымен байланысты - (жалпыға бірдей затрат байланысы); - барлығы бір жаққа кетіп қалуы керек (сақталу заңы); - ешь нәрсе тегін берілмейді (бағаның дамуы туралы); - табиғат өте жақсы біледі (эволюциялық таңдаудың басты критерийлері туралы).

Үлкен сандра заңы: үлкен сандрадың кездейсоқ факторларының тұтас әрекеті жағдайынан тәуелсіз жүйелі сипоты бар нәтижеге әкеледі. Сонымен, топырақтағы, судағы миллиардтаған бактериялар тірі организмдер денесінде тіршілік иелерінің қалыпты өмір сүрулері үшін тұрақты микробиологиялық ерекше органы жасайтды. Немсе кейбір газ көлемінде көп мөлшердегі молекуланың козғалысы температура мен қысымның ерекшелігін анықтауға себепші болады. Ле Шателъе (Браун) принципі: жүйеге сыртқы әсер ету кезінде қалыпты тепе-теңдік күйінен шығару, бұл тепе-теңдік бағытпен араласып, сыртқы әсер етуі кемиді. Биологиялық деңгейде ол экожүйенің өз-өзін реттеуші ретінде қабілеттілік түрінде іске осады. Үйлесімділік заңы: кез келген жүйе асқан тиімділікпен өзіне тән уақыт кеңістігінің шегінде қызмет істейді. Табиғаттағы кез келген жүйе өзгерісінің адамға тура немсе тікелей әсері - индивидуумның (жеке адам) күйінен күрделі қоғамдық қатынасқа дейін болады. Заттар массасының сақталу заңынан («барлығы бір жаққа кету керек») іс-тәжірибелік мәні бар кем легенде екі постулат шығады. Оны қоршаған орта эссебінен жүйені дамыту заңы мананы айтады: кез келген табиғи немсе қоғамдық жүйе тек қоршаған органың материалдық-энергетикалық және ақпараттық мүмкіндікті пайдалану эссебінен дамы алтын болады. Оқшауланып өзін дамыту мүлдем мүмкін емс. Қалдықтар немсе өндірістік жанама әсердің жойылуға келмейтін заңы: өндірістік жұмыс процесінде пайда болатын қалдықтар ізсіз жойылмайтындығы, олар бір форма дан екінші формаға ауыстырылады немсе басқа кеңістікке қойылады. Ал оның әсері талой уақытқа созылуы мүмкін. Бұл заң қазіргі қоғамда тұтыну мен қалдықсыз өндірістің принципті мүмкіншілігін болғызбайды. Материя жойылмайды, тіршілікке ықпал жасайт отырып, бір форма дан басқаға ауысады.

«Ештеңе тегін берілмейді» - денег тұжырымдама мананы аңғаркады: экожүйенің эволюциясындағы кез келген жаңа табыстар, бұрынғы жетістіктердің әйтеуір бір бөлігін жоғалтумен жалғасатыны ақиқат және жаңаның туындауы өте күрделі проблема. Мысалы, көп клеткалы организмдердің пайда болуы (өсімдіктер, саңырауқұлақтар, жануарлар) мен олардың құрғаққа шығуынан ғаламшардағы биологиялық әр алуандылықтар бірнешье эссе көбейді. Экономикалық қуыстар мен жер биосфера сын қалыптастырып оны игеру бастарды. «Көп клеткалармен» бірге тіршілік иелеріне қауіпті аурулар, оның ішінде жұқпалы қатерлі ісіктер т.б. келді. Бұл заңның үш салдары бар. Эволюцияның кері дамымайтын заңы (бір бағытта даму): үлкен жүйелер тек бір бағытта ғана - қарапайымдылықтан күрделілікке қарай эволюцияланады; инволюция, регресс жүйесінің тек қана жеке даму кезеңіне немсе жеке бөлігіне жатуы мүмкін. Эволюцияның жеделдеу ережесі: жүйедегі ұйым күрделілігінің өсуіне орай эволюцияның да қарқыны арта түседі. Бұл ереже адамзат тарихына және техниканың дамуына, органикалық әлем түрлерінің ауысымдарына бірдей дәрежеде жатқызылуы мүмкін.

Сыртқы орта температурасы жануарлардың әлемде таралуын реттеп, шектеп отыратын маңызды экологиялық фактордың бірі. Жануарлар әлемінің көптеген түрі өз өмірінің белгілі кезеңінде қоршаған органың қолайсыз температуралық ауытқуларына жолығып отрады. Оған организмді бейімдеп отыратын арнаулы механизмдер болмаса, тіршілік тоқтаған полар еді. Үй жануарлары сыртқы орта температурасының үлкен ауытқулары жағдайында тіршілік етеді. Жер шарының ортаңғы полюсында сыртқы орта температурасының деңгейі -35 пен +35 С аралығында жатады. Мұндай жағдайда өнім беру үшін мал ызғарлы аяз бен аптаған ыстыққа төзімді болу керек. Дене температурасы тұрақты болған жағдайда ғана ұлпалар мен торшаларда зат алмазу процесі қалыпты деңгейде жүреді. Ал дене температурасының тұрақтылығы химиялық және физикалық жилу реттеу механизмдері қызметінің арқасында сақталлоды. Өз кезегінде олар организмнің тіршілік жағдайына байланысты өзгеріп отрады. Түлік түріне, төлдің жасына сайт органың температуралық оптимумы болады. Мысалы, жаңа туған бұзау үшін ол С, бір-екі жасар торпақ үшін 3-5°С, ал сауынды сиыр үшін °С. Сыртқы орта температурасының аз мөлшерге жоғарлауының өзі бейімделу механизмін іске қосуға түрткі болады. Осының нәтижесінде организм жилудың артық мөлшерінен құтылады. Ыстық ауа райы жағдайында ірі қара үшін жилу теңдестігін сақтаудың маңызды тетігі тыныс жиілігі. Ауа температурасы жогарылаған сайтын тыныс жиілей береді. Ауа температурасы 26,7-37,8°С-ға жеткенде тыныс айтарлықтай жиілеп, 37,8-40,6°С аралығында өзінің ең жоғарғы шегіне жетеді. Ірі қара, қой-ешькіде полипноэ (тыныстың жиілеуі) тәуліктің бүкіл ыстық кезінде байқаллоды. Осы ерекшелік аталған түлік түрлерінің ыстық күн астында ұзақ уақыт қала беруіне мүмкіндік береді. Тыныс жиілегенде организмде жиналған жилу организм жүтқан ауаны жылытуға шығындаллоды және тыныс жолының беткейінен буланады. Тыныс жолынан балансу процесінің эсірэссе, ірі қара үшін маңызы зорьь. С.Броди деректеріне сәйкес сиырдың джерсей және голланд түқымдары ауа температурасы 35°С-ға жеткенде бөлген жилудың 26 пайызы тыныс жолдарынан буланған сүйық арқылы шығады. Тыныс жиілігі серегин сайтын тыныс жолдарынан балансу арқылы шығарылатын жилу мөлшері азия түседі. Ауа температурасы +10°С бокса, жалпы бөлінген жилудың %, ал 10°С-да, шамамен 4% тыныс жолынан балансу нэтижесінде шығарылады. Денеден жилу шығаруда тер бөлу процесі де маңызды рөл атқарды. Денеден буланған судың әр граммы 2,4 к Дж энергия әкетеді. Жылқы, сиыр, қой тер түрінде көп мөлшерде су бөледі. Ірі қарада жилу балансы сақтау үшін дененің жеке бөліктеріндегі қан айналым қарқынының өзгеруі маңызды рөл атқарады. И.Бикли жилу реттеуде құлақ пен аяқтардың қан тамырларының маңызы зорьь деп түжырымдайды. Сыртқы температура ауытқуларына желіннің қан тамырлары күшті реакция береді. Сыртқы орта температурасы 12°С-ға дейін жесть, хонда құлақ қалқаны терісінің температурасы 21 °С-тан 3 5°С-қа дейін көтеріледі. Мүше температурасындағы мұндай ауытқулар құлақтағы қан айналым қарқыны 20 эссе артқан жағдайда ғана мүмкін болатын сайт. Демек, құлақ қалқанына қанның көп келуінің нәтижесінде белгілі дәрежеде жилу бөлу қарқыны реттелінеді.

Ыстық ауа райы жағдайында дене температурасының тұрақтылығын сақтауда малдың түсі де белгілі рөл атқарады. Түсі ақшыл мал күн сәулесінің 20 пайызын сіңірсе, түсі қара мал оны толығымен -100% сіңіреді. Ыстық ауа района жақсы бейімделген жануарлардың түсі ақшыл, бозғылт келеді. Түгі қысқа және сирек жануарлар да ыстыққа шыдамды болады. Ыстық ауа района тап болғанда малдың еуропалық тұқымдарының физиологиялық көрсеткіштері Орта Азиялық мал тұқымдарымен салыстырғанда, көбірек ауытқиды. Қуаң аймақтарға бейімделген жануарлардың өкпесі суды аз буландырады. Олар сілекейді аз бөледі. Мұндай жануарлардың азы ішегінде сөл көп бөлініп, тоқ ішегінде судың кері сорылу қарқыны күшейеді. Бүйрек қызметінде де елеулі өзгерістер байқаллоды, иірімді түтіктердегі кері сору процесі күшейіп, зэрдің концентрациясы жоғарылайды, қандағы нэссепнэрдің деңгейі аркады, ұлпалардың оттегіні пайдалану қабілеті төмендейді. Кейбір жануарлар мен малдың жеке тұқымдары су тапшылығына өте төзімді келеді. Мұндай жануарлар денесінде май көп жинақталлоды (мысалы, түйе, қойдың қүйрықты түқымдары). Түйенің өркешьінде 100 кг дейін май жиналлоды. Осы май су жетіспеген кезде тотығып, л су бөлінеді. Сондықтан түйе күн су ішпей жүре береді. Балауса азық қабылдаған кезде түйе тіпті, су ішпейді. Жазғы жайлым кезінде ол 3-4 күнде бір рет су ішеді. Су тапшылығы кезінде түйе денесінің температурасы 5°С-ға дейін жоғарлайды және мұндай мөлшердегі ауытқу олардың ұлпаларының күйіне айтарлықтай теріс эсер етпейді. Жылқы, сиыр, мәліш қойлардың дене температурасы дэл осындай мөлшерге жоғарласа, олар өліп қалған полар еді. Жануарлар суыққа да бейімделеді. Мұндай жағдайда жилу шығыны ең алдымен тынысты сирету арқылы азияды. Дене мұздаған кезде бүлшық еттер дірілдеп, жилу түзу процесі күшейеді. Жылдың суық маусымында түк ұзарып, тығыздаллоды. Суық ауаның әсерімен терінің тамырлары тарылады да, жилу бөлу кемиді. Шошқада тері тамырларының тарылуы нэтижесінде жилу жоғалту 70 пайызға дейін кемиді. Суық кезде қан тері капилярларында іркіледі де, тері бозарып, көкшіл таркады. Мұндай қанда оттегі мөлшері азияды, қанның ағу жылдамдығы баяулайды. Шошқа терісінің барлық беткейінде температура бірдей болмайды және бұл көрсеткіш қоршаған орта температурамен байланысты өзгеріп отрады. Мысалы, қоршаған ауа температурасы 5?С тең бокса, дененің шығыңқы бөліктерінің (құлақ, құйрық) температурасы тік ішек температурасынан 18-20°С төмен болады. Дененің басқа бөліктерінде бұл айырма 10-12°С шамасында сақталлоды. Қоршаған орта температурасының ауытқулары аз бокса, шошқа организмінде жилу жақсы сақталлоды, шошқа оған оңайырақ бейімделеді. Жылу балансы сақтауда күйісті малдардың мес қарны зорьь рөл атқарады. Мес қарында биохимиялық жэне микробиологиялық процестер өте қарқынды жүреді, сондықтан хонда температура жоғарырақ болады. Осының нэтижесінде сыртқы орта температурасының төмендеуіне күйісті мал төзімдірек келеді.

Популяцияның тіршілік ететін кеңістігі оның тіршілігіне қажетті жағдайды береді. Популяцияны құрайтын особьтардың қолайлы және қолайсыз орта жағдайына реакцияларында және бәсекелестік қатынаста көрінетін кеңістіктік орналасуының әртүрлі типі болады. Особьтар мен олардың топтарының кеңістікте кездейсоқ, бірдей немсе біркелкі және топтық таралу түрлері болады. Біркелкі таралу-бұл табиғатта өте сирек кездэсседі. Бұл әртүрлі особьтар арасындағы бәсекелестікпен байланысты. Таралудың мұндай түрі Ла-Манша жағалауындағы құмды жағажайда тіршілік ететін пластинка желбезекті былқылдақденелілер мен жыртқыш балықтарға тән. Кездейсоқ таралу-бірігіп тіршілік етуі байқалмайтын түрлерде және бірдей ортада ғана кездэсседі. Ұндағы үн қоңыздарының таралуы бұл кездейсоқтық таралудың мысалы. Топтық таралу-кеңістіктік таралудың ең кең таралған түрі. Бұл ерекшелік ормандағы ағаштардың таралуынан жақсы байқаллоды.

Сукцессия (латынша - suссеssіо - тұқым қуалау, бірізділік) бір биоценозды өзгенің тізбекті түрде ауыстыруы. Бұл құбылыстың мәні мынада, биоценоздың ішкі ықпалының дамуы нәтижесінде олардың қоршаған ортамен өзара әрекеті біртіндеп «ескіреді» және биоценоздың өзге үлгілерімен ауысады. Көлді қамыс пен өсімдіктер басса, ол батпақ болып, кепсе жайылымға айналлоды; өрттен кейін орманда топырақ жыныстарының ауысымы болады.

Экологиялық сукцессия (экология және сукцессия) – бір биоценоздың басқа биоценозбен ауысып отыруы. Экологиялық сукцессия бірнешье кезеңдерден өтеді, солардың барысында биоталық қауымдастықтар бірінен соң бірі алмасып жатады. Экологиялық сукцессия кезінде түрлер алмазуының себебі, популяциялар қоршаған органы өзгерте отырып, өзге популяция үшін қолайлы жағдайлар жасайтды. Мұндай жағдай жүйенің биоталық және абиоталық құрауыштарының арасында тепе-теңдік орнағанша жалғаса береді. Экологиялық сукцессия өсу, тұрақтану және климакс сатыларынан тұрады. Өнімділік критериін негізге ала отырып, оларды бір-бірінен былай ажыратады: бірінші сатыда өнім өзінің ең жоғары дәрежесіне дейін өседі; екінші сатыда өнім тұрақты болып қаллоды; үшіншісінде – жүйенің бұзылуына қарай ең төмен деңгейіне жетеді. Экологиялық сукцессияның автотрофты, гетеротрофты, аутогенді, аллогенді, фитогенді, зоог енді, ландшафты, антропогенді түрлері бар. Мысалы, аутогенді Экологиялық сукцессия ішкі байланыс арқылы жүрсе, ал аллогенді Экологиялық сукцессия сыртқы әсердің нәтижесінде пайда болады. Қорыта айтқанда, Экологиялық сукцессия биоталық қа-уымдастық пен физикалық орта арасында тепе-теңдік орнайтын, экожүйенің бағытталған дамуы болып саналлоды. Экологиялық сукцессия барысында организмдердің түрлік популяциялары және олардың арасындағы функциялық байланыстардың түрлері бірін-бірі белгілі заңдылыққа сәйкес кезеңді түрде және қайталап алмастырып отрады.экологиясукцессия Экологиялық сукцессияпопуляцияларклимаксөнімавтотрофтыгетеротрофтыаутогендіаллогендіфитогендізоог енділандшафтыантропогендіэкожүйеніңорганизмдердің

Антропогендік сукцессия (Антропогенная сукцессия) адамның шаруашылық әрекетінен, оның экожүйеге, тікелей немсе жанама әсерінен пайда болған экологиялық сукцессия. Мысалы, орман ағашын кесу, өзендерді, көлдерді, су қоймаларын қалдықтармен, қоқыстармен ластау, атмосфераға газ шығару, т.б.экожүйегеэкологиялық сукцессиякөлдердісу қоймаларын Антропогендік сукцессия тұрақты әсер ететін сыртқы факторлардан (жайылым, таптау, ластау) немсе адам әрекеті арқылы бұзылған экожүйені қалпына келтіру процесінен (тыңайған жерді шөп басу, мал көп жайылған жайылымды және ағаштары жаппай кесілген орманды қалпына келтіру, т.б.) болады. Қазіргі кездегі биосферада Антропогендік сукцессия үлкен рол атқарады. Антропогендік сукцессияның экологиялық мониторингі міндетті түрде қажет. Адамның биосфераға келтіретін зиянын азайтуда антропогендік сукцессияны басқарудың тәсілдерін жасаудың және антропогендік сукцессияның одан әрі дамуын болжаудың мәні зорьь. Антропогендік сукцессия әр алуан болып келеді. Олардың ұзақтығы әр түрлі (бірнешье жылдан мыңдаған жылдарға дейін), прогресті (экожүйенің биологиялық өнімділігі артуымен және олардың түрлерінің көбеюімен қабат жүреді) немсе регресті (бұл көрсеткіштердің мәні азияды) болуы мүмкін.экожүйенібиосферадаэкологиялықбиосферағарегресті

Тізбекті өзгерістер бірлестіктегі тәуліктік, мерзімдік және көпжылдық периодты ішкі жағдайлар мен ағзалардың (ішкі) эндогендік ырғақтарының байқалуымен болатын өзгерістерді сипаттайды. Бірлестіктегі түспелі өзгерістер бірлестікті ақыр аяғында сол бірлестікте басқарушы түрлердің пайда болуына әкеледі. Осылайша, бірлестіктің өзгеруі сукцессия деп аталлоды. Олар бірінші және екінші деп бөлінеді. Экожүйенің тұрақтылығы, биологиялық айналымның сенімді өтуі, түрлердің әртүрлілігіне негізделген және сукцессияның толықтылығы сол бірлестіктің эволюциялық ұзақ өзгерісінен туындаған. бірінші Бірінші сукцессия – тіршілігі жоқ жерде тіршілік түғызады. екінші Екінші сукцессия – бұрын тіршілік болып, түрлі экстремалдық жағдайларға байланысты (өрт,мұздану т.б.)жойылып кеткен жерде тіршілік пайда болуы немсе басқадай ағзалық құрамда қайта қалпына келтіреді.