Мемлекет қоғамның ажырағысыз бөлігі болғандықтан барлық дерлік гуманитарлық ғылымдар мемлекеттік басқару мәселелерін қарастырады. Философия табиғат, қоғам және адам ойының дамуының жалпы заңдылықтарын аша отырып, мемлекетті, мемлекеттік басқаруды қарастырғанда оның мүмкіндіктері мен шегін, объективті және субъекті жақтарын қарастырады. Әлеуметтану қоғамдағы мемлекеттің рөлін және соған орай мемлекеттік басқаруды халықтың әр түрлі әлеуметтік, кәсіби және басқа да топтарымен өзара байланыста және қарым-қатынаста қарастырады. Саясаттану мемлекетті ерекше сауси институт ретінде, ең алдымен мемлекеттік басқарудың орнын көрсэту тұрғысынан қарастырады. Экономикалық теория мемлекеттік басқарудың рөлін экономика мен байланыста қарастырады. Ал мемлекеттік басқару теориясы мемлекеттік басқарудың мәні мен проблемаларын, оның заңдарын, қағидаларын, нысандары мен әдістерін, мемлекеттік басқарудың объектілері мен субъектілерінің ерекшеліктерін қарастырады.

Мемлекеттік басқару теориясының пәні - қоғамды басқарудың сауси-құқықтық институты ретіндегі мемлекеттік билік органдарының қызметін және қалыптасатын сауси - құқықтық, әлеуметтік қарым - қатынастарды талдау болып табылады.

Ғылыми әдебиеттерде басқару әр түрлі белгілері бойынша бірнеше түрге бөлінеді: Қоғамдық өмірдегі салаларға байланысты: Қоғамдық қатынастардың құрылымына байланысты: Басқарудың қоғамдық құбылыстарды қамту көлемі мен писатьына байланысты: Тұтас қоғамды басқару, экономикалық басқару, әлеуметтік басқару, сауси басқару, рухани- идеологиялық басқару. Қоғамның экономикалық (тұтынушылар мен өндірушілер арасындағы байланыс), әлеуметтік (білім беру, денсаулық сақтау салаларының қызметін пайдалану барысында туындайтын қатынастар), сауси және рухани дамуын басқару. Қоғамды басқару, мемлекетті басқару, ұлттық экономиканың өрістері мен салаларын басқару, кәсіпорын, ұйымдарды, фирмаларды басқару.

Мемлекеттік басқарудың өзіне ғана тән ерекшеліктері оны басқа басқару түрлерінен ерекшелеп тұрады. Ондай ерекшеліктер үшеу. Мемлекеттік басқаруда, осы аталған басқару түрін жүзеге сыратын оның субъектісі-мемлекет. Мемлекет анықтамаларының айырмашылығына және оның көп қырынан көрініс табуына қарамастан барлық зерттемуші-ғалымдар бір ауыздан хонда шоғырланған билік күшін этап өтеді.

Мемлекеттік басқарудың екінші ерекшелігі оның барлық қоғамға, тіпті одна тыс, мемлекеттің халықаралық саусатын жүргізу шеңберінде басқа адамдардың қоғамына таралуы. Көп жағдайда бұл тезис мемлекет адамдардың барлық іс-әрекеттеріне аралосады, олардың өзара қарым-қатынастарын басқарады денег сияқты түсінбеушіліктер тудырады. Тек тоталитарлық мемлекет қана осыған ұқсас істерді жасауға туристы, оның өзінде де қоғамға мүлтіксіз бақылау орнатуға мүмкіндік болмағандықтан оны жүзеге сыра алматы.

Мемлекеттік басқарудың өзіне тән үшінші ерекшелігі. Мемлекет күрделі және көпқырлы қоғамдық құбылыс бола отырып және басқару субъектісі ретінде басқаруға жүйелілік писать береді. Мемлекеттік басқару -бұл мемлекеттің адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерін тәртіпке келтіру, сақтау немесе қайта құру мақсатында өзінің билік күшіне сүйене отырып практикалық, ұйымдастырушылық және реттемушілік әсері.

Мемлекеттік басқару субъектісі-билікті жүзеге асыруға және қоғамдық процесс термин мемлекеттің жеке қызметін тікелей басқаруға конституциялық өкілеттігі бар мемлекеттік билік органдары. Мемлекеттік басқару субъектілері: 1)мемлекеттік билік түрі бойынша; 2)билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай; 3)қызмет саласына қарай; 4)басқару объектісіне әсер эту писатьы мен мақсаты; 5)құрамына қарай бөлінеді.

1) Мемлекеттік билік түрі бойынша - бұл заң шығарушы, атқарушы және сот билігі субъектілері. Олардың әрқайсысы басқару жүйесінде белгілі бір функциялар орындайды. 2) Билік пен басқаруды ұйымдастыру деңгейіне қарай: орталық, аймақтық және жергілікті басқару органдары болып бөлінеді. 3) Қызмет саласына қарай - экономиканы, әлеуметтік салоны, мәдени өмірді, әскери қызметті, халықаралық істерді басқаруды жүзеге сыратын аталған үш деңгей субъектілері. 4) Басқару объектісіне әсер эту писатьы мен мақсаты, құралына қарай: сауси басшылық, әкімшілік-мемлекеттік, экономикалық болып бөлінеді. 5) Құрамына қарай: ұжымдық (заң шығарушы билік органы) және жеке (басқарушы тұлғалар) субъектілер болып бөлінеді.

Мемлекеттік басқару субъектілерінің қызметі бірнеше белгілермен писатьталады: a) заңмен реттеледі, ресми рұқсат етілген әдістермен жүзеге осады; ә) атқаратын қызметтерінің писатьына сайт болып табылатын белгілі қызмет түріне құқығы бар; б) субъектілер мемлекет алдында жауапты, қандай да бір күштердің әсерінен тәуелсіз.

Қазіргі сауси ғылымда нақты сауси жағдайды талдаудың әр түрлі әдістемелік тұжырымдамалары бар. Олардың ішінен: *жалпы философиялық диалектикалық-материалистік әдістемені, *талдаудың жүйелік, *құрылымдық-функционалдық, *кибернетикалық әдістері сияқты сауси-әлеуметтік түрлерін этап өтуге болады.

Қазіргі кездегі басқару теориясында құрылымдық- функционалдық талдау Н.Мысиннің айтуынша екі аспектіден тұрады: Құрылымдық аспект: а) осы жүйені құрайтын компоненттерді анықтау; б) осы компоненттердің заңды байланыстарын анықтау. Функционалдық аспект-жүйе элементтері қызметінің ішкі механизмін, сонымен бірге жүйенің сыртқы қызметін-жүйенің сыртқы ортамен арақатынасын зерттему.

Отандық және шетелдік ғалымдар басқару қағидаларын жүйелеу мен жіктемуге әр түрлі көзқарастар білдіреді. Олар мемлекеттік басқарудың ерекшелігін искре отырып басқару қағидаларының жүйесін үш топқа бөледі: 1)жалпы ортақ қағидалар: жүйелілік, объективтілік, өзін-өзі реттему, кері байланыс, оңтайлылық, ақпараттық жеткіліктілік, демократизм, жариялылық, құқықтық реттілік; 2)қоғамның түрлі салаларында (экономикалық, әлеуметтік-сауси, рухани) және әр түрлі қоғамдық құбылыстарды, ұйымдарды, институттарды талдау барысында қолданылатын жекелеген қағидалар; 3)мемлекеттік басқарудың ұйымдастырушылық-технологиялық жақтарын қарастыратын ұйымдастырушылық-технологиялық қағидалар.

Оңтайлылық қағидасы (аз шығынмен жоғары нәтижеге қол жеткізу)-шығындар белгілі бір шектен шықпайтындай жеткілікті болуын білдіреді. Олай болмаса еңбек жағдайы төмендеп, заңдылық бұзылуы мүмкін. Сондықтан басқару оңтайлы болу үшін келесі шарттар орындалуы керек: басқарылатын объектіге функционалдық жағынан сәйкес келетін басқару органының болуы; басқару объектісінің дай-күйін шынайы бейнелейтін объективті ақпарат негізінде басқарушылық шешімдер қабылдау; қойылған міндеттерді шешу үшін ресурстардың мүмкіндігінше жеткілікті болуы; жолға қойылған жақсы кері байланыс механизмінің болуы.

Демократизм қағидасы. Бұл қағиданың орнығуы халықтың биліктің бірден-бір бастауы және егеменді иесі өзі болып табылатындығын мойындату үшін және адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз эту үшін күресінің нәтижесінде мүмкін балды.

Демократия-мемлекеттік басқаруда халықтың билігін білдіреді. Бұл қоғам мен мемлекет және олардың құрамдас бөліктері арасында терең қарым- қатынас орнатуды талап ететін күрделі де көпқырлы қағида. Демократизм қағидасы басқарылатындардың (әлеуметтік топтардың, ұжымдардың, жеке тұлғалардың) мемлекетті және қоғамды басқаруға тікелей немесе сайтланбалы органдар арқылы қатысу құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Демократизм қағидасы мемлекеттік басқарудың жариялылық қағидасымен үндеседі. Жариялылық демократияның, қоғамның ажырамас бөлігі болып табылады. Ол басқарушы субъектінің келесідей қызмет түрлерін қамтиды: * басқарылатындарды қазіргі таңдағы экономиканың, әлеуметтік сфераның, қоғамдық қатынастардың жағдайы, мемлекеттің сыртқы және ішкі саусаты туралы жан-жақты хабардар эту;

* барлық деңгейдегі мемлекеттік органдар қызметін писатьтайтын ресми құжаттарды, аналитикалық есептерді, статистикалық мәліметтерді, социологиялық зерттемулер нәтижесін және басқа да материалдарды үнемі баспасөз бетінде жариялау; * ұлттық және аймақтық деңгейдегі мақсатты бағдарламалардың жобасын, белгіленген сауси бағыттарды, сонымен қатар оларды жүзеге асыру жолдары мен әдістерін ашық талдау; * басқарушы органдардың қызметіне ашық халық тарапынан бақылау жасау, бағдарламалар мен жоспарлардың нәтижесін және салдарларын талдау мен бағалауға қоғам мүшелерін кеңінен тарту.

Плюрализм қазіргі сауси режимдерге тән писать. Плюрализм түсінігі мемлекеттік өмірге мүдделері, ой-пікірлері, ұстанымдары үнемі әрқилы, салыстырмалы, бәсекелес болатын әр түрлі өзара байланысты, сонымен қатар тәуелсіз әлеуметтік және сауси топтардың, партиялардың, ұйымдардың араласуын мойындауды білдіреді.

Объективтілік қағидасы Мемлекеттік басқарудың объективтілік қағидасы бастапқы болып табылады және барлық басқарушылық процестерде объективті заңдылықтарды, қоғамдық күштердің нақты мүмкіндіктерін ескеруді көздейді. Бұл қағида мемлекеттік басқару жүйесінің: а) қоғамның ең алдымен, басқарылатын объектілердің писатьына, даму деңгейіне және заңдылықтарына, ә) белгілі тарихи уақыт аралығындағы қойылатын және қол жеткізілетін қоғамдық мақсаттарға, б) басқару барысында қолданылатын құралдар мен қорларға, в) жүйелі қоғамдық құбылыс ретіндегі басқарудың қызмет тему мен даму заңдылықтарына байланыстылығын білдіреді.

Басқару теориясының және оның методологиялық негізінің кешенді писатьы саус-иәлеуметтік және сауси- құқықтық өмірді зерттемудің объективтік және субъективтік, әлеуметтік, жалпы ғылыми, теориялық, эмпирикалық әдістердің жиынтығын айқындайды.

Объективті әдіс зерттелуші объектіні-мемлекет пен оның қызметін қандай да бір көзқарас тұрғысынан бағалауды қажетсінбейтін, тарихи қажетті процесс ретінде сырттай бақылап, өзгеріссіз қабылдауды білдіреді. Субъективті әдіс объектіні адамдардың өздері ұйымдастырған сауси-әлеуметтік, экономикалық және басқа да өмірлері ретінде қарастыруды ұйғарады. Эксперимент-нақты ғылыми тұжырымдамалар мен теориялық ұсыныстардың негізделуі мен тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру әдісі.

Мемлекеттік басқару мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыруды қамтамасыз ететін әдістерді мазмұны және адамдардың мінез-құлықтары мен мүдделеріне әсер эту аспектісіне қарай моральдық-этикалық, әлеуметтік-сауси, экономикалық және әкімшілік деп бөлеміз.

моральдық-этикалық әдістер адамдардың абыройы мен қадір-қасиетіне, ар - ұятына бағытталған. сауси-әлеуметтік әдістер адамдардың еңбек, тұрмыс жағдайларымен, оларға әлеуметтік қызмет көрсэту, қоғамдық және сауси белсенділіктерін дамытумен, билік процестеріне қатысуымен байланысты. экономикалық әдістер адамдар өміріндегі және соған сәйкес басқарушылық процестердегі экономикалық мүдделердің рөліне негізделген. мемлекеттік-басқарушылық қызметте әкімшілік әдістер ерекше орын алады. Бұл әдістер мемлекеттің басқарушылық құрылымдары адамдардың тәртібін, қызметін тікелей және міндетті түрде анықтайтын амалдарынан, тәсілдерінен, әрекеттерінен тұрады.

Қолданылған әдебиеттер: 1. Атаманчук Г.В. Мемлекетті басқару теориясы: лекциялар курсы. – М.: Омега – Л., 2005, 3-басылым, толықтырылған. 2. Аткинсон Э., Стиглиц Д. Мемлекеттік сектордың экономикалық теорияласы бойынша лекциялар: оқулық./ Ағылшын тілінен аударылған; Л.Л.Любимовтың редакциясымен - М.: аспект прес, Шамхалов Ф. Мемлекеттік басқару теориясы. М.: экономика, Ихданов Ж., Сансызбаева Ғ.Н., Есенжігітова Р.Ғ. Мемлекеттік басқару теориясы: Оқу құралы. / -Алматы: Экономика, б.