Татар халык шагыйре Габдулла Тукай (Габдулла Мөхәммәтгариф улы Тукаев) 1886 елның 26 апрелендә элекке Казан губернасы Мәңгәр волосте (ТАССР Арча районы) Кушлавыч авылында туа. Туган җире

Бала чагы Малай туып биш ай үткәч, Мөхәммәтгариф хәзрәт үлеп китә. Тол калган Мәмдүдәне (Габдулланың әнисен) Сасна мулласына кияүгә бирәләр. Бәләкәй Габдулланы авылның Шәрифә исемле фәкыйрь бер карчыгына вакытлыча асрамага калдыралар. Шунда аның газаплы, авыр тормышы башлана.Сасна Бераз соңрак әнисе баланы үзе янына ала. Ләкин бәхетле чаклар озак булмый: әнисе дә вафат була. Үги атасы- мулла Габдулланы, озак та тормастан, әнисе ягыннан бабасына - Өчиле авылына кайтарып җибәрә. Ә инде бу гаиләдә балалар болай да күп була, шуңа Апуш күп кыенлыклар кичерә.

Б ә л ә к ә й Габдулла монда ятимлекне ген ә т ү гел, ачлыкны да татый. Бабасы, к ү рше авыллардан икм ә к сыныклары тел ә неп алып кайтып, балаларын ач ү лемн ә н саклый. Ә бервакыт баланы, Казанга баручы бер ямщикк ә утыртып, ерак, билгесез с ә ф ә рг ә озаталар. Теге ямщик ис ә Печ ә н базарына килг ә ч: «Асрарга бала бир ә м, кем ала?» дип кычкырып й ө ри...

Халык арасыннан бер кеше чыгып малайны ү зл ә рен ә алып кайта. Я ң а бист ә һө н ә рчесе М ө х ә мм ә тв ә ли абзый бел ә н Газиз ә абыстай шулай итеп малайлы булалар. Тукай ө чен бу ис ә бишенче оя. Б ә л ә к ә й Габдулла бу гаил ә сенд ә ике ел буена ярыйсы гына яш ә г ә ч, тагын артып кала; ә ти- ә нисе авырып кит ә һә м: «Без ү лс ә к, бу бала кем кулына кала, ичмасам, авылына кайтарыйк...» дип, аны я ң адан Ө чилег ә озаталар. «Инде минн ә н м әң гелекк ә котылдык дип уйлаган бу семьяны ң мине ничек каршы алганлыкларын уйлап белерг ә м ө мкин». Тырыша торгач, малайны Кырлай исемле авылдан ир баласыз С ә гъди абзыйга уллыкка озаталар. Шулай ул ал­ тынчы гаил ә г ә к ү ч ә.Кырлай

Оядан ояга к ү чеп җ ылылык эзл ә п й ө рг ә н бу сабыйга Кырлай м ә рх ә м ә тлер ә к булып чыга. Беренчед ә н, б ә л ә к ә й Габдулла монда башка урыннарга караганда озаграк яши, х ә тта сабакка й ө ри башлый. Икенчед ә н, Кырлай авылында ул ү зене ң кил ә ч ә к и җ аты ө чен нигез булачак бик к ү п рухи байлык туплый. Рухи яктан авыл, крестьян тормышын т ә мам к үң елен ә се ң дерг ә н Тукайны к ө нн ә рд ә н бер к ө нне Кушлавыч авылыны ң Б ә дретдин исемле кешесе эзл ә п таба да Уральскига алып кит ә. «Ахырда ә ни: «Онытма безне, онытма! Безне онытса ң, т ә мугъ кис ә ве булырсы ң », дип, ахыр с ү зен кычкырды да, без авылдан чыгып киттек».» Шулай Тукайны ң авыр, х ә ср ә тле балачак чоры т ә мамлана. Ул Җ аекка юн ә л ә.

Яшь ү смер чагы Биред ә ул татар халык и җ атын һә м ә д ә биятын җ ентекл ә п ө йр ә н ә, гар ә п, фарсы, т ө рек, рус һә м башка халыкларны ң ә д ә биятлары бел ә н таныша, рус теле аркылы К ө нбатыш классик ә д ә бияты казанышларын ү зл ә штер ә. Ү зе д ә беренче шигырьл ә рен и җ ат ит ә. Уральскидагы ә д ә би-м ә д ә ни х ә р ә к ә т Тукай тормышында х ә литкеч роль уйный елгы революция дулкыны бел ә н зур ә д ә биятка килеп керг ә н ә дип монда җә м ә гать эшлеклесе, журналист, т ә р җ ем ә че һә м шагыйрь буларак формалаша.

1907 елны ң к ө зенн ә н Тукайны ң Казан чоры халкына, Ватанына шигъри с ү зен ә йтер ө чен бирелг ә н биш ел да сигез айлык д ә вере башлана. Тукай Казанга кил ү г ә « Ә л-ислах» газетасында, «Яшен» журналында актив катнаша башлый. Я ң а дуслар да табыла. Болар: Фатих Ә мирхан, Х ө с ә ен Ямашев, К ә бир Б ә кер, В.Б ә хтияров, Гали ә сгар Камал, С.Рахманколый, Гафур Кол ә хм ә тов, бераз со ң рак С ә гыйть С ү нч ә л ә й. Габдулла ү зе тел ә г ә н ә д ә бият, журналистика ө лк ә сен ә чума. Фатих Ә мирханХ ө с ә ен Ямашев С ә гыйть С ү нч ә л ә й Гали ә сгар Камал

К ү пт ә нн ә н килг ә н ү пк ә авыруы к ө нн ә н-к ө н к ө ч ә я. Шуны ң ө стен ә 1912 елны ң мартында зур фа җ ига кичер ә : ул « әү лия» дип атаган Х ө с ә ен Ямашев татар халкыны ң и ң г ү з ә л улларыннан берсе кин ә т ү леп кит ә. Бу к ө телм ә г ә н ү лем Казан яшьл ә рен тетр ә ндереп җ иб ә р ә. Тукай Х ө с ә енг ә багышлап ике шигырь яза. Ямашев ү лг ә ч, ничектер д ө ньядан к үң еле бизеп кит ә. Ул с ә ях ә тк ә чыга,

Со ң гы к ө нн ә р 1913 елның1913 елның башында шагыйрьнең сәламәтлеге бик нык какшый. Ләкин ул иҗат эшен туктатмый. Тукайның соңгы айларында язган әсәрләре аның чын мәгънәсендә зур патриот, гражданин һәм тарихны тирәнтен аңлаган шәхес икәнен исбат итәләр. Аның иң соңгы шигырьләрендә кат- кат Лев Толстойга мөрәҗәгать итүе, Шиһабетдин Мәрҗани шәхесе турында язуы, «Уянгач беренче эшем», «Юбилей мөнәсәбәте белән», «Ике ихтар» кебек публицистикасы һәм «Олугъ юбилей мөнәсәбәте белән халык өмидләре», «Суык» шигырьләре чын мәгънәсендә шедеврлар.Лев ТолстойгаШиһабетдин Мәрҗани

Коръ ә ни К ә римне ң «Наср» с ү р ә сен шигъри т ә р җ ем ә итеп («Т ә фсирме? Т ә р җ ем ә ме?») Тукай ү зене ң Алла һ Т ә гал ә г ә бирелг ә н ихлас м ө селман булуын раслап чыга. Бу шагыйрьне ң ү з гомерен ә йомгак ясавы, ә йт ә се килг ә нне ә йтеп калырга омтылуы. Тукай Клячкин хастахан ә сен ә керг ә нд ә д ә ү зене ң со ң гы «с ә ях ә тк ә » чыгуын а ң лап кит ә. Ирт ә г ә больницага ятар алдыннан ул «Амур»дагы к ү ршесе Фатих Ә мирхан янына кер ә. Ә мирхан а ң а: – Тиз терелеп чык, тиз к ү решик! – диг ә ч, Тукай: Юк, тиз к ү решмик ә ле, син озаграк яш ә, – ди елны ң 15 апреленд ә (иске стиль буенча 2 апреле) б ө ек шагыйрь Габдулла Тукайны ң гомере ө зел ә. Казан ш әһә рене ң мо ң а кад ә р андый к ү п халык җ ыйган җ еназа к ү рг ә не булмый. Авылларда, ш әһә р м ә др ә с ә л ә ренд ә Тукайны к ү мг ә н к ө нне д ә ресл ә р уздырылмый. Матбугат органнары илне ң т ө рле почмакла­рыннан килг ә н кайгы телеграммалары бел ә н к ү мел ә. М ә ск әү, Петербургта чыккан рус матбугатында бу турыда х ә б ә рл ә р к ү рен ә. Бигр ә к т ә «Мусульманская газета» бу кайгылы х ә лг ә к ү п урын бир ә. Анда телеграммалардан тыш Тукайга багышланган русча шигырьл ә р басыла.

Рус һә м чит ил матбугаты Тукай ш ә хесе бел ә н кызыксына башлый. Петербург газетасы «День» Тукайны «Татарский Пушкин» дип атап зур м ә кал ә бастыра. «Восточный сборник» диг ә н академик җ ыентыкта Тукайны ң биографиясе, бер­нич ә шигырьне ң русчага т ә р җ ем ә се бирел ә. Лондонда чыга торган «Т һ е Russian Review» (Рус журналы) 1914 елда Тукай турында м ә гъл ү мат бир ә, аны ң «Пар ат» шигырен инглизч ә бастыра. Тукай турында Т ө ркия матбугатында к ү п языла... Казан ш әһә рене ң б ү ген Островский исеме бел ә н й ө ртелг ә н урамындагы больницадан Тукайны Я ң а бист ә зиратына озаталар елда шагыйрь болай язган була: «Язганы ң булса б ә калы, ул б ә кага тартыла; Мин д ә булдым һ ич т ә онтылмас кеше шул аркада.

игътибарыгыз ө чен р ә хм ә т