Қ аза қ стан Республикасна ң білім ж ә не ғ ббилим министрлігі ә аль-Фараби тсында ғ ы Қ аза қ Ұ ялты қ Университеті СӨЖСӨЖ Та қ рыбы: С ұ рыптау, ө згергіштік, ДН Қ құ рилысы ж ә не қ ызметі Орсында ғ ан: Сапарбек А қ яркие 1 курс «ВТиПО» 17-2А Тексерген: Уршеева Б.И Алматы 2017 жил

С ұ рыптау денегіміз - дануарлар қ олт ұқ имсын, ө сімдіктер іріктемсін ж ә не ұ са қ а ғ зал орды ң таза да қ ылдарсына ң да ң а тусындыларсын ши ғ пруды ң теориялы қ негіздері ж ә не ә дістерін жетілдірумен ш ұғ ылданатсын ғ ббилим. Осы т ұ р ғ ыдан ал ғ панда с ұ рыптау XIX ғ асырды ң ортассынан бері ө мір с ү ре бастарды, ө йткені с ұ рыптауды ң теориялы қ негізі генетика ж ә не эволюциялы қ теория болып табылады.

С Ұ РЫПТАУ даппай жеке Жаппай с ұ рыптау денегіміз бастап қ ы материал дан селекционер ү шін тиімді белгілері бар особьтар топтарсын б ө ліп алу. Жаппай с ұ рыптау ар қ илы біртекті генотиптік материал б ө ліп алу ғ а болмайды, ө йткені ай қ ас таза ң данатсын ө сімдіктер популяцияларсында ә р қ ашан да к ө птеген гетерозиготалы қ особьтар болады. Жеке с ұ рыптау адамдарды ң назарян аударатин белгілері бар ж ә не оралдан ұ рпа қ алу ғ а болатсын жекелеген особьтарды б ө ліп алу ғ а негізделеді. Жеке с ұ рыптау ө здігінен таза ң дану ар қ ассында гомозиготалы қ формалардан т ұ ратин таза линия б ө ліп алу ғ а ә кап со ғ ады. Жсынасты желмен к ө бейгенде гетерозиготалы особь таран т ұ ратин сорттарды ң қ асиеттері са қ талмайды ж ә не орал ажырай бастарды.

Ө згергіштік Ө згергіштік – организм мен сырт қ ы органа ң қ арим- қ атсынассын к ө рсететін к ү рделі процесс; тірі организмдерді ң ө сіп-дамуы барыссында ө зін қ орша ғ ан орта ә серіне байланасты да ң а белгі- қ асиеттер т ү зуі немсе ө зінде б ұ рсынка бар белгі- қ асиеттерін же ғ алтуы. Ө згергіштік организмні ң немсе клеткана ң жеке дамуы барыссында, сендай-а қ, ұ рпа қ ішіндегі организмні ң бір тобсына ң жсынасты немсе жсынассыз к ө беюі кезінде бай қ аллоды.

Ө ЗГЕРГІШТІК Фенотиптік (ай қ сындал ғ ан, торты қ, т ұқ им қ уаламсайтсын) Генотиптік (ай қ сындалма ғ ан, жеке, т ұқ им қ уалсайтсын) Модификациялы қ Мутациялы қ Комбинативтік

Генотип (ген ж ә не гр. typos – пішін, ү лгі) – тірі организмдерді ң к ө беюі кезінде ата-анадан берілетін клеткада ғ ы барлы қ гендерді ң жисынты ғ ы. «Генотип» терминін 1909 жилы даниелы қ генетик В.Иогансен ұ ссын ғ ан. О ғ ан барлы қ геном (ядролы қ гендер) мен плазмогендер (цитоплазмы қ гендер) дадаты. Фенотип (грек. phaіno – к ө ріну ж ә не тип) – а ғ зона ң онтогенез барыссында қ алыптас қ ан барлы қ белгілері мен қ асиеттеріні ң жисынты ғ ы. Фенотип а ғ зона ң т ұқ им қ палау негізі болып табылатсын генотип пен сол а ғ зона ң дамуы ж ү ріп дат қ ан қ орша ғ ан орта да ғ дайларсына ң ө зара ә рекеттесуінен пайда болады жилы Фенотип терминін ал ғ аш рет дат ғ алимы В. Иогансен (1857 – 1927) ұ ссынды.

ДН Қ -на 1868 жилы швейцар физиологи, гистологы ж ә не биологы Иоган Фридрих Мишер аты ғ алим аш қ ан. Ірі ң денег дасушалар қ аллоды қ тарсынан ғ алим құ романны азот пен фосфор кіретін бейтанас заты тауып аллоды. Ал ғ ашинда б ұ л да ң а зат нуклеин денег ат қ а ие болады. Кейіннен Мишер б ұ л заты ң қ ыш қ дылды қ қ асиет к ө рсететіні ң бай қ айды. Осыдан кейін б ұ л да ң а заты нуклеин қ ыш қ илы деп атсайтсын бол ғ ан. Ал ғ ашинда б ұ л бейтанас заты ң биологиялы қ қ ызметі белгісіз болты, к ө п уа қ ыт қ а дейін ДН Қ а ғ зада ғ ы фосфорды ң қ ой массы болып есептелінді. О ғ ан қ оса, XX ғ асырды ң бассында ғ алимдар ДН Қ -на ң а қ параты тасималдай алмсайтсынды ғ сын сайт қ ан, себебі орал ДН Қ -на ң а қ параты тасималдау ү шін құ рилысы бірт ү рлі деп есептеді.

Дезоксирибонуклеин қ ыш қ илы (ДН Қ ) - тірі организмдердегі генетикалы қ а қ параты ң ұ рпа қ тан- ұ рпа ққ а берілуін, са қ талусын, дамуы мен қ ызметін қ амтамасыз етуіне дауапты нуклеин қ ыш қ илсына ң екі т ү ріні ң бірі. ДН Қ -на ң дасушада ғ ы басты қ ызметі - ұ за қ мерзімге РН Қ мен а қ уаз ғ а қ ажетті а қ параты са қ тау. ДН Қ -на ң ерекшелiгi. Бiр организмнi ң барлы қ дасушарсында ғ ы ДН Қ молекулассына ң құ рамы, құ рббилимы бiрдей болады да, дассына, отрада ғ ы да ғ дайсына т ә уелдi емс. ДН Қ молекулассына ң нуклеотидтiк құ рамы, құ рббилимы, тiзбегiндегi нуклеотид тердi ң реттелiп орналасуы организмнi ң ерекше қ асиетiн ана қ тайны.

ДН Қ молекулассына ң екiншi реттiк құ рббилимсын 1953 ж. Уотсон мен Крик ана қ даты. ДН Қ құ рббилимсына ң ана қ талуы ХХ ғ асырда ғ ы биологияна ң е ң ма ң езды да ң алы ғ ы деп саналлоды. Уотсон мен Крик теориясы бойсынша екi полинуклеотид тiзбегiнен құ рал ғ ан ДН Қ -на ң молекула си ке ң iстiкте о ң қ ос қ аббат спираль болып табылады. Қ ос қ аббат спиралька ғ ы екi тiзбектi ң желдамасы – анти параллель, бiр тiзбектегi нуклеотид тер арассында ғ ы байланас 3' 5'-ба ғ быта ғ ы қ аллоды қ тардан т ү зiледi, екiншi тiзбектегi нуклеотид тер арассында ғ ы байланас 5' 3' ба ғ быта ғ ы қ аллоды қ тардан т ү зiледi. Екi полинуклеотидтi тiзбек ө зара б ұ рпанда сия қ ты дал ғ асып, азоты қ негiз ар қ илы байланасады

Дезоксирибонуклеин қ ыш қ илы Дезоксирибонуклеин қ ыш қ илы (ДН Қ ) – барлы қ тірі клеткаларды ң негізгі генетикалы қ материалы болып табылатсын к ү рделі биополимер. ДН Қ -на ң негізгі құ рббилимды қ бірлігі – ү ш б ө ліктен құ рал ғ ан нуклеотид. Бірінші б ө лігі – дезоксирибоза (блеск ө міртекті қ ант) Екіншісі – пуриндік негіздер: аденин (А) менгуанин (Г) ж ә не пиримидиндік негіздер: тимин (Т) мен цитозин (Ц) Ү шіншісі – фосфор қ ыш қ илсына ң қ аллоды ғ ы