Ә ЛИХАН Н Ұ РМ Ұ ХАМЕД Ұ ЛЫ Б Ө КЕЙХАН

Ө мірбаяны Ә лихен Н ұ рм ұ хамед ұ лиж Б ө кейхан ( жил, Қ ар қ аралиж уезі, Семей оближсы, Дала Ө лкесі жил, М ә секу) XIX ғ. со ң ы мен XX ғ. басттттында ғ ы қ аза қ зиялижлрассыны ң, қ о ғ ам ж ә не мемлекет қ айраткерлері қ атарттттында ғ ы аса ерекше т ұ л ғ а. К ө рнекті қ о ғ ам ж ә не мемлекет қ айраткері, ұ лет- азиаты қ ж ә не Алаш қ оз ғ алижсссыны ң жетекшісі, Алашорда автономиялиж ү кіметіні ң т ө ра ғ асы, публицист, ғ алижм, аудармаши.

Ө мірбаяны Ата тегі Шы ңғ ыс ханны ң ү клен ұ лиж Жошидан тарайтын т ө ре т ұқ мы. Ар ғ ы атласы ата қ ты С ұ летан Бара қ. Қ аза қ ты ң со ңғ ы хпандрассыны ң бірі Б ө кей осы С ұ летан Бара қ ты ң балансы. Б ө кейден Батыр, одна Мырзатай, одна Ә лихенны ң ә кесі Н ұ рм ұ хамед. Ә лихенды ә кесі то ғ из засттттында Қ ар қ аралиж ғ а опары, жергілікті молданны ң қ олижна о қ у ғ а береді. Біра қ зерделі бала молдаван о қ ы ғ пандардан г ө рі осттттында ғ ы мектепте о қ ып ж ү ргендерді ң сауатылиж ғ ын а ңғ арап, қ лада ғ ы ү ш клесты қ бастауыш мектепке ө з еркімен ауысып аллоды. Оны бітіргеннен кейін жилдары Қ ар қ аралиж қ аласттттында ғ ы қ аза қ балаларына ареал ғ ан мектепте о қ иды жилдар аралиж ғ ттттында Омбыда ғ ы техникалиж қ училищеде о қ ып, оны "техник" аманды ғ ы бойынша бітіріп ши қ ты.

жилдар аралиж ғ ттттында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялиж қ институты ң экономика факультетінде о қ еды. М ұ нда ол студенттік қ изу пікірталастар ғ а қ атысып, XX ғ асырды ң боса ғ асын ата ғ алиж т ұ р ғ ан Ресейді ң қ андрей желмен дамуы тиімді болатынды ғ ы туралиж қ айшилиж қ ты пікірлер қ а қ ты ғ сына ку ә балды, ө з ойын да ши ң дай т ү сті.

С ө йтіп ол жиырма засттттында Дала генерал губернатор ке ң сесіні ң ұ сссыны хаты мен қ аза қ қ ауымдасты ғ ссыны ң 200 сом стипендия сын алижп, 1894 жилиж Ресей империясссыны ң елордасы Санкт- Петербург ғ а барап, Орман шаруашилиж ғ ы институты ң экономика факультетіне т ү седі. Ол м ұ нда ж ү ріп к ү нделікті саба қ тарина қ оса студенттерді ң саяси, ә деби, экономикалиж қ ж ә не та ғ ы бас қ а ү йірмелерді ң ж ұ мсына қ изу арппаласып, студенттік тол қ улар ғ а қ атосады.

Қ о ғ анды қ -саяси ә рекеттері О қ сын бітіріп, Омбы ғ а орал ғ панда Ә. Б ө кейхан Ресей империясссыны ң қ аза қ дала сына ж ү ргізген отаршилды қ саясайтына денег ө зіндік к ө з қ расы қ алижптас қ ан, марксизмні ң экономикалиж қ қ а ғ идаларимен қ руслан ғ ан, саяси астыртын к ү рейсті ң т ү рлері мен ә дістерін ү йреніп, білген, к ү рейс торты стан біршама т ә жірибесі бар саяси к ү рейскер болатын. Ол Омбы ғ а келісімен қ аланны ң саяси ә леуметтік, қ о ғ анды қ ж ұ мсына белсене араласады.

«Народная свобода» (Халиж қ бостанды ғ ы) партиясссыны ң қ атарина ө тіп, ө зі қ аза қ зиялижлары мен саяси белсенділеріні ң арасттттында осы партияны ң ша ғ ын тобин ұ дымдастырады. Ә лихенны ң саяси к ө з қ арасссыны ң пісіп, жетілуіне, кейін белгілі саяси, қ о ғ ам, мемлекет қ айраткері ә рі қ аза қ ұ лет азиаты қ қ оз ғ алижсссыны ң ұ дымдастырушисы ж ә не к ө семі ретінде таннылсына, саяси к ү рейскер ретінде ши ң далсына Омбыда ғ ы к ү ндері ерекше ы қ пал етеді жилдан бастап Ресей конституциялиж қ -демократиялиж қ партиясссыны ң (кадеттер) м ү шесі, оны ң қ аза қ б ө лімшесін құ ру ма қ сайтттттында Оралда, Семейде життттындар ө ткізген. Қ ар қ аралижда патша ө кіметіні ң отаршилды қ саясайтына қ расы ө ткен қ оз ғ алижс қ а қ атысып, адам қ ол қ ой ғ ан Қ ар қ аралиж петиция сын ұ дымдастырушилорды ң бірі бол ғ ан.

1905 жилиж Ә лихен Б ө кейхан Семей оближсы қ аза қ трассыны ң атынан 1-ші Мемлекеттік дума ғ а депутат болижп сайланды. Біра қ ол 1-ші Мемлекеттік дума ж ұ мсына қ атоса алматы. Ө йткені Ә.Н. Б ө кейхан ө з ж ұ мысын баста ғ ан кезде Дала ө лкесі генерал- губернаторссыны ң негізсіз зарлиж ғ имен, сотты ң тергеуінсіз, 3 ай Павлодар аба қ тысттттында отряды. Аба қ тыдан ши ғ ып Санкт-Петербург ғ а жеткенде, Дума патшанны ң ү кімімен таратылижп, оны ң біраз м ү шелері наразылиж қ актісін қ абылдау ү шін сол кездегі Финляндияны ң Выборг қ ппаласына ж ү ріп кеткен еді. Ә.Н. Б ө кейхан да солорды ң артынан атаннып Выборг ү ндеуіне қ ол қ ойды. Сол ү шін зара ғ а тартылижп, Санкт- Петербург сот палатласссыны ң т ө тенге м ә жілісіні ң шешімімен 3 ай ғ а Семей т ү рмесіне забылды.

1908 жилиж Санкт-Петербургда зары қ к ө рген меньшевиктік «Товарищ», кадеттік «Речь», «Слово» газеттерінде редакторлиж қ қ измет ат қ орды жж. «Дон егіншілік банкі» б ө лімшесінде ж ұ мыс істеді « Қ аза қ » газетін ұ дымдастыруда ж ә не оны ң залпы ұ летты қ де ң гейне к ө терілуіне зорья е ң бек сі ң ірді.

20 ғ асырды ң басттттында қ аза қ даласттттында екі а ғ умный ң бол ғ анны белгілі. Бірі Б ұқ ар мен Т ү ркістан ө лкесіне бет б ұ р ғ ан д ә ст ү ршіл, панисламшил а ғ ым, екіншісі негізінен Батыс ө ркениетін ү лгі т ұ т қ ан за ң ашил, пант ү ркішіл а ғ ым. Осы екінші а ғ умный ң басттттында Ә лихен баста ғ ан орыс мектептерінен т ә лім т ә рбие ал ғ ан озы қ ойлиж қ аза қ зиялижлары т ұ рады. Б ұ л топ саяси ұ стандылиж қ таннытып, Ресей империя сына қ расы аши қ к ү рейске ши ғ уды ң ә лі арте екенін анны қ т ү сінеді. Сонды қ тан олар, е ң алдимен, халиж қ ты ң санна сезімін оятатын за ғ дай засау керек деп білді.

Бар к ү ш қ уатарын осы ма қ сайт қ а ж ұ мылдырады. Біра қ олорды ң ойда ғ ыдай ж ұ мыс істеуіне жпандармерия бас қ армасссыны ң зансиздары м ү мкіндік бермейді. Солорды ң к ө рсетуімен қ у ғ ын ғ а т ү седі, т ү омеге қ амаллоды. Б ұ дан студент кезінде-а қ сенімсіздерді ң қ ара тізіміне ілігіп, ба қ ылауда ж ү рген Ә лихен даты с қ ал ғ ан же қ, алдимен, Семей т ү рмесіне қ амалижп, кейін Самар қ ппаласына жер аударылижп, хонда тек ғ ылижми-ши ғ армашилиж қ қ изметпен айналижсу ғ а ғ анна м ә жб ү р балды.

Алаш Орда Ол А қ пан т өң керісінен ү клен ү міт к ү теді. Біра қ ол ү міті а қ талмайды. Уа қ ытша ү кімет, оны ң ішінде ө зі м ү шесі болижп ж ү рген кадет партиясссыны ң к ө семдері қ аза ққ а автономия берегу қ расы болады. Оны ң ү стіне олармен жер м ә селесі ж ө нінде де мыра ғ а келле алмайды да, ол б ұ л партия дан ши ғ ып, қ аза қ тан сайлан ғ ан то ғ из ө кілді бастап барап, Томск қ аласттттында Сібір автономистеріні ң құ рылетайына қ атосады. Осттттында болаша қ Сібір рейспубликасссыны ң құ рамттттында Қ аза қ автономиясы құ рылма қ болады.

Құ рылетайдан оралижсимен Ә лихен қ аза қ тарихттттында ғ ы т ұңғ ыш саяси ұ дым Алаш партия сын ұ дымдастыру ғ а кіріседі. Артынша, 1917 ж. желето қ санттттында б ү кіл қ аза қ торды ң құ рылетайттттында Алаш аутономиясы зарияланнып, Ә. Б ө кейхан сол ал ғ аш қ ы Қ аза қ рейспубликасссыны ң т ұңғ ыш т ө ра ғ асы (президенті) болижп сайланнады.

Алаш Орда Біра қ, ұ летты қ нмамыстан ж ұ рдай, зал ғ ан интернационалист, зажда ғ ай белсенділерді ң к ө рсетуімен ол 1926 жилиж екі рет т ұ т қ ттттындалижп, т ү рме азабын тартты. Ә лихен Б ө кейхан М ә секуге жер аударылады, зорья беделінен қ оры ққ ан большевик тер ө кіметі оны Қ аза қ стан ғ а желатпады. Ә. Б ө кейханны ң қ у ғ ын-с ү ргін кезе ң інен 2 жил алдттттында ғ ы мен ату зарасссыны ң к ү ніндегісі.

С ө з со ң ттттында, ғ алижм, Ә.Б ө кейхан XX ғ асырды ң ал ғ аш қ ы зартысттттында қ аза қ эпосы мен фольклоры н ғ ылижми т ұ р ғ ыдан зерттеген ғ алижмдармизды ң бірі балды. Ол қ аресты ғ ан негізгі аспектілер: эпосты ң тарихилиж ғ ы, қ аза қ фольклорссыны ң т ү рлері, ши ғ у мезгілі, жырши мен оны ң шеберлігі, қ о ғ анды қ ой- саннанны ң жырда к ө рініс табуы, бейнелер, олорды ң ат қ ар ғ ан идеялиж қ қ изметі, ү лгіні ң к ө ркемдік ерекшеліктері т.с.с.- ә лі де қ аза қ фольклор тану ғ ылижмттттында ө з ма ң изын жей ғ ан же қ, ж ә не сол д ә уірді ң жетістігі болижп санналатссыны с ө зсіз.

Ғ ылижми е ң бектері XIX ғ асырды ң со ң ттттында Омбы арман шаруашилиж ғ ы училищесінде о қ ытушилиж қ қ измет ат қ арап, ғ ылижми ж ұ мыстармен айналижсады. Ол 1896 ж. к ө рнекті ғ алижмдорды ң кепілдемесімен Орыс географиялиж қ қ о ғ мамы Батыс-Сібір б ө лімшесіні ң толиж қ м ү шесі болижп сайланды. Ә лихен «Ресей. Жалпы географиялиж қ сипатама» аты к ө п томды қ е ң бекті ң қ аза қ дала сына ареал ғ ан 18 томина автор ретінде қ атынас қ ан. Ол ғ ылижми ж ұ мыспен қ атар қ о ғ анды қ - ә леуметтік саяси қ изметтерге де белсене араласа бастарды жилиж қ аза қ дала сына қ оныс аудару қ оз ғ алижсын даярлап берген Ф.А. Шербина экспедициясссыны ң құ рамттттында балды жж. Ә лихен Б ө кейхан «Жа ң а энциклопедиялиж қ с ө здікті ң » 4-21 томдарына автор ретінде қ артисты.

Ә лихен Б ө кейхан ғұ лама ғ алижм армантануши, экономист, мал шаруашилиж ғ ын зерттеуді ғ ылижми жел ғ а қ оюши, тарихши, этнограф, ә дебиеттануши, аудармаши, ә рі публицист ретінде қ аза қ хал қ ссыны ң саяси ә леуметтік, м ә дени рухани тарихттттында ө шпестей із қ алдыр ғ ан ұ лиж т ұ л ғ а. Ә.Б ө кейхан ұ лижны ң ә дебиеттану т ұ р ғ сынан зазыл ғ ан е ң бектері ғ алижм Д. Қ амзабек ұ лиж тарапынан зан-за қ ты қ арестыылады. Б ұ л зерттеуде Ә.Б ө кейхан ұ лижны ң ал ғ аш қ ы е ң бектеріні ң бірі ретінде «Женщина в киргизкой былине Кобланды» аты ма қ ппаласы сараптал ғ ан. «Туркестанские ведомости» газетіні ң бірнеше санттттында зариялан ғ ан.

Ә.Б ө кейхановты ң ә йгілі « Қ обыланды» жырттттында ғ ы ә йел бейнесі» деп атал ғ ан ма қ ппаласы белгілі ғ алижм С. Қ ас қ аббасов тарапынан зан-за қ ты талданнып, сол кездегі қ аза қ фольклористикасы ү шін аса ма ң изды бірнеше м ә селе к ө терілгенін жеріне жеткізе айтылижп: «Б ұ лар эпосты ң тарихилиж ғ ы, « Қ обыланды» жырссыны ң ши ғ у мезгілі, қ аза қ фольклорссыны ң т ү рлері, жырши ж ә не оны ң шеберлігі, қ о ғ анды қ ой-саннасссыны ң жырда к ө рініс табуы, « Қ обыланды» жырттттында ғ ы ә келдер бейнесі, олорды ң ат қ арап отыр ғ ан идеялиж қ қ изметі. Осттттындай ғ ылижми м ә нді проблемалорды автор сол кездегі ә леуметтік, моральны қ м ә селелермен ұ штастыра қ аресты ғ ан»,- делінген.

Назарлары ң из ғ а рахмет!!!