Негізгі бөлім Білім беру парадигмасының мәні және педагогикалық өркениет кезеңдері Білім беру парадигмаларының түрлері және оның сипотамалары Эзотерикалық және дәстүрлі-консервативтік парадигмалар Технократтық және бихевиористік парадигмалар Гуманитарлық парадигмалар Қорытынды

Парадигма зерттеу міндетінің шешім үлгісі ретінде қабылданған теория. Жалпы парадигма денегіміз – ғылымдағы белгілі бір тарихи кезең аралығында орын алтын мәселені қою мен шешімін табудың, зерттеу тәсілдерінің концептуалды моделі немсе сызбасы. Ғылым философия сына бұл ұғымды нормативті методологияны сипотау мақсатымен Г.Бергман енгізіп, ғылыми революция теория сын сипотайтын өзінің ұғым жүйесін ұсынған Т.Кунмен дамытылды. Кунның пікірі бойынша парадигмалардың ауысуы ғылыми революцияны білдіреді. Мысалы, Н.Н Еременко келесідей парадигмаларды бөліп көрсетеді. жалпы ғылымдық, қызмет түріне, білім саласына тәуелсіз қоғамдық масындалтын; жеке(арнайы), білімнің әртүрлі саласына теориялық негізді қалыптастыратын және саладағы қызметте қолданылатынь; локальді белгілі бір өркениет немсе елдің жеке прадигмаларын қолдану.

Парадигма» латынь тілінен сөзбе-сөз аударғанда «үлгі» денег мағынаны білдіреді. Қазіргі заман педагогикасында ол білім берудің концептуалды моделі ретінде қолданылады. И.А.Колесникованың айтуы блйынша «парадигмалардың көп түрлі болуы педагогикалық өркениетпен байланысты, сонымен қатар адамзат табиғи педагогика кезеңдерінен және репродуктивті- педагогикалық өркениетпен өтіп, препродуктивті-педагогикалық өркениетке өтіп жатыр.» Археологиялық, этнографиялық, антропологиялық және де басқа деректерге қарағанда бірінші кезеңде «педагогикалық іс-әрекет» пересек пен бала өмірінің табиғи ағымына кетті деп болжауға болады. Адамдардың әлеммен өзара әрекеттілікке түсінуінің түрлі әдістерін игеру мөлшеріне қарай педагогикалық парадигмалардың қалыптасуы болған және қазір де болып жатыр. Қолданылатынь парадигмалардың қай-қайсысы бокса да, жақсы немсе шаман болуы мүмкін емс. Олардың әрқайсысы әлемді және педагогикалық объектілердің қабылдауына, оның мәнінің түсіндірілуіне, оқу-тәрбиелік процестің құрылуына жауап береді.

Дәстүрлі-консервативтік. Бұл жердь «консервативті» сөзі позитивті жағында(яғни білімнің көмегімен мәдениетті тұрақтандыру, сақтап қалу) қолданылады. Рационалистикалық – мәдениеттегі шығармашылық тәсілге сәйкес және адамды мәдениетке бейімдеу үшін қолданылады. Феноменологиялық (гуманистік) – адамға мәдениеттің басты феномені, білім беру субьектісі ретінде қатынасу.

Парадигмалар біріншіден білім берудің мақсаттарына байланысты, екіншіден, мектептің функция сын түсінуге, мақсатқа жену әдістеріне, педагогикалық өзара әрекет сипатына, білім берудегі оқушының орнына байланысты ажыратылады. Бұл парадигмалардың әрқайсысы білім берудің алтына сұрақтар қояды: Әлеуметтік институт ретіндегі мектеп функциялары туралы; Білім жүйесінің тиімділігі туралы; Мектеп басымдылықтары туралы; Білім берудің мақсатының қоғамдық маңыздылығы найден құралтындығы туралы; Білімнің, дағдының, тәжірибенің қайсысы немсе қандай түрі құнды және қазіргі заманның білім беру жүйесі қандай болу керектігі туралы:

Е.А.Ямбургтың жіктеуі бойынша: когинтивті-ақпараттық – бұл парадигма адамзатпен жинақталған барлық білімді, дағдыны, тәжірибені максималды көлемде балаға берудің қажеттілігі туралы тұрақты көзқарастан туындайды; тұлғалық- бұл назар баланың интеллектуалды дамуынан эмоционалды және әлеуметтік дамуына аударылады; мәдениеттілік – тез өзгермелі әлемде тірі қалуға көмектесетін оңтайлы білім мен дағдының балаға керек екендігін қолдай отырып, мұғалімді негізгі міндеті- балалық тұлғасын қалыптастыруға қарай бағытталлоды. компоненттілік – бұл парадигма когнитивті-ақпараттықтан туындайды, бірақ одна айырмашылығы – ол практикалық бейімделуді күшейтеді, мобильді, дағдылы етуді, оның тек фактілер жинағының иесі ғана емс, сол фактіні алудың әдістері мен технологиясының иесі ретінде де қалыптасуына дайындауға ұмтылады. Е.А.Ямбургтың жіктеуі бойынша: когинтивті-ақпараттық – бұл парадигма адамзатпен жинақталған барлық білімді, дағдыны, тәжірибені максималды көлемде балаға берудің қажеттілігі туралы тұрақты көзқарастан туындайды; тұлғалық- бұл назар баланың интеллектуалды дамуынан эмоционалды және әлеуметтік дамуына аударылады; мәдениеттілік – тез өзгермелі әлемде тірі қалуға көмектесетін оңтайлы білім мен дағдының балаға керек екендігін қолдай отырып, мұғалімді негізгі міндеті- балалық тұлғасын қалыптастыруға қарай бағытталлоды. компоненттілік – бұл парадигма когнитивті-ақпараттықтан туындайды, бірақ одна айырмашылығы – ол практикалық бейімделуді күшейтеді, мобильді, дағдылы етуді, оның тек фактілер жинағының иесі ғана емс, сол фактіні алудың әдістері мен технологиясының иесі ретінде де қалыптасуына дайындауға ұмтылады.

Білім беру парадигмаларының түрлері және олардың сипотамалары Эзотерикалық және дәстүрлі- консервативтік парадигмалар Технократтық және бихевиористік парадигмалар Гуманитарлық парадигмалар

Эзотерикалық және дәстүрлі- консервативтік парадигмалар Эзотерикалық педагогика – біздің планетамыздағы ең көне білім беру парадигмасы, грек тілінен аударғанда «эзотерикалық» денег сөз құпия, жасырын тек арнайы адамдарға арналған (діни, сиқырлы, мистикалық) ұғымдарын білдіреді. Оның мәні – мәңгілік және өзгеріссіз ретінде болатынь ақиқатқа қатынас. Педагогикалық іс-әрекеттің жоғыры мағынасы оқушының ғарышпен байланысына қажетті табиғи күшті босату және дамыту, сонымен қатар оқушының өте терең біліміне керекті табиғи күшті дамыту. Бұл парадигма бойынша, оқу-ақиқатқа апаратын жол, оны оқу мүмкін емс, оған тек қосылуға болады. Осыдан педагогикалық процесс – ғылыми-технократтық парадигма дағыдай хабар емс, гуманитарлық парадигма дағы сияқты қарым- қатынас емс, бірақ ақиқатқа жақындау, оның нәтижесінде «сезіну-күш» түсінігі туындайды. Бұл парадигма да адамның өзі әлеммен ақпараттық өзара әрекеттің негізгі органы болып шығады. Мұндай логика оқушымен жұмыстың ғылыми көзқарас динамика сын немсе бөлек білімді қарастырмайды. Мұнда тәжірибе, жағдай, уайымдау динамикасы басымдылық көрсетеді. Оқушыны табу мен іздеу, дайындау циклі адамның ішкі табиғатын қайта құрудың ұзақ мерзімді жұмысы. Эзотерикалық дайындауда шыңдау, айтқанды орындау сайысы міндетті болып келеді, бұл кезеңде оқушы үндемей, сұрақ қоймай, оқытушының барлық тапсырмаларын орындауға міндетті.

Бұл парадигма да бағалау аспектісі «жойылады», себебі бағалау обьектісі болмайды – тұлға. Ол – біртұтастың бір бөлігі ретінде ғана шығады. Экзоретикалық парадигма өркениеттерге белгілі болған: Египет, Вавилон, Индия, Америкаға. Пифагор, Тибет лампасы, проваславтық әулие мектептері осы парадигмаға негізделсе, рухани дәстүрді алып жүрушілер экзотерикалық механика на игре білген деп көрсетіледі.

Бұл парадигма негізінде «жинақтау» идеясы, яғни мектептің «жинақтаушы», консервативтік идеясы жатыр. Оның мақсаты болып жас ұрпаққа мәдени мұраны, идеалы және құндылықтарды (олардың индивидуалы дамуы мен әлеуметтік тәртіпті сақауы үшін нлес қосатын ) беру мен оны сақтау табылады. Сондықтан мектеп бағдарламаларының мазмұны базалық, уақытпен сыналған білімдерден, дағдылардан тұруы қажет, ол балаға функционалдық сауаттылық пен әлеуметтік қасиет береді. Бұл академиялық бағыт мектепті өмірмен байланыстырмайды.

Бірінші постулат – білім берудің негізінде базалық білім және сәйкес дағды мен оқу әдістері, біліктер болуы керек; Екінші постулат – білім берудің мазмұнын нағыз маңызды және қажетті білімдер құрау керек. Білім беру жүйесі академиялық сипота болады, ғылымның базалық салаларына бағытталуы қажет. Үшіншісі – гуманистикалық, мұнда баса назарды этикалық, яғни жалпы адамзаттық құндылықтарға аудару қажет.

Бұл парадигма жағдайында оқу-тәрбиелік процесстің нәтижесі «иә-жоқ», «біледі- білмейді», тәрбиелі- тәрбиесіз», «игерген-игермеген» денег жүйеде бағалануы мүмкін. Мұнда дайындық, білімділік, тәрбиелік деңгейіне салыстыратын эталон, идеал, норматив болады. Қарастырылып отырған парадигма дағы философиялық- педагогикалық сезіну деңгейіндегі «ғылым мен білімге махаббат» негізгі орын аллоды. Ал балаға денег махаббат артық саналып, этикаға сәйкес сыйластық пен танымдылық оның орнын басады деп саналған. Бұл парадигмаға сәйкес оқушы мен ұстаздың еркіндіктері қабылданған стандарта мен нормативтер шегінде ғана болады. Айтарлықтай теңдік болмайды, себебі барлық уақытша сол параметрлер (жоғарыда айтылған) бйынша барлығы бір-бірімен салыстырылады.

Ғылыми-технократтық парадигма алғашында ізденіс мүмкіндіктерінің еңдігіне денег сенімділік логикасына сәйкес құрылған болатынь. Осыдан әлемдік педагогикалық мәдениеттегі түрлі сына улар, білім беру стандартаы туындады. Технократтық логика шеңберіндегі өзара қарым-қатынасты реттеу нормалары сыртқы заңдар аясында жатыр, қатысушыны бағалауға қатысты позицияға жауапкершілік жүгін оқытушыдан белгілі бір дейгейде алып, ал оқушыдан білімнің сапасына денег жауапкершілік алып жасатады. Алайда бұл парадигма индивидтің мүмкіндіктеріне сенімсіздік негізінде құрылғанымен, адамзат оған көптеген өнімді педагогикалық технологиялары және жұмыстың қызықты түрлері үшін міндетті. Оған трафаратпен жазу, бағдарламалау, компьютерлік ойындар тағы да басқалары, яғни күрделі педагогикалық процесті реттеуге, бағалауға, кері байланысты орнатуға көмектесетіндер жатады.

Бихевиористік (рационалистік, тәртіптік) парадигма, оның негізінде білім немсе мәдениет емс, психологиялық бейімделу – бихевиоризм жатыр. Бихевноризм – адамның сыртқы ортаның әсеріне реакция сын қарастыратын, тәртіптің психологиялық теорисы: стимул – реакция. Бұл теория мен мектептің рационалдық моделі байланысты, модель мектепті – ортаға бейімделудің білім беру механизмі ретінде қарастырады. Білім берудің басты принципі – процестің сыртқы шарттарын реттеу және оған қатысушылардың кері жауабын реттеу болып табылады. Бұл парадигма мектептегі оқушының тиімді тәртібін қалыптастыру мақсатымен білім алу жолы деп қарастырып, ұстанымы келесідей болиды: «Мектеп – фабрика, ол үшін оқушы - «шикізат»».

Қатысушылардың бақыланған іс-әрекеттерінің жинағы ретіндегі эталон негізіндегі оқытуды жоспарлау; Диагностикалық: қатысушының білімінің, дағдыстың бастапқы деңгейінің диагностикасы; Рецепттік: оқытудың қалаулы нәтижесін бағдарламалау; Ұйымдастырушылық: қатысушыларға олардың білу керек нәрселерін түсіндіру; Оқыту нәтижесін бағалау және оны алғашқы эталонмен салыстыру, тест жүргізу.

Блумның білімді толық игеру концепциясының ерекшеліктері барлық оқушыларға міндетті жоғарғы деңгейдегі оқу нәтижелерін тіркеу; оқу нәтижесіндегі айырмашылықтар жалпы жоғарғы деңгейдегілердің шегінен тыс болады; оқытушы өзінің оқушыларының оқу материалын толығымен игре алтындығына ойша сенуі қажет. Блумның айтуы боынша «барлық балдардың оқу үлгерімі өте жақсы деңгейде болады.» Орташа және әлсіз оқушылардың мүмкіндіктерін интенсивті дамыту – Блум концепциясының негізгі мәні болып табылады. Методикасы келесілерден тұрады: –Бүкіл курс (класс) үшін толық игеру критерийлерін нақты анықтау, соның негізінде оқытушы оқыту нәтижелерінің тізімін жасайды; –Оқу бірліктері, яғни оқу материалының тұтас бөлімі көрсетіледі, оның да игеру нәтижесі шығарылады. –Әрбір оқу бірлігі бойынша оқыту толық игеру бағытында жүргізіледі, игеру толықтылығын бағалау. Мұндай парадигма түрі Австралия, Бельгия, АҚШ, Корея республикасында қалыптасқан бар денег пікір қалыптасқан, бұл жүйенің тиімділігі 5-7 кластарда орын аллоды. Кеңес өкіметі кезінде концепцияны Эстонияда белсенді қолданған, бұл елде рационалистік концепцияға дамушы шығармашылық мүмкіндіктері концепциясын қосып пайдаланған.

Гуманистік (феноменологиялық) парадигма да басты назар оқушының дамуына, оның интеллектуалдық қажеттілігіне, тұлға аралық қатынаста аударылады. Бұл білім беру моделінің негізінде субъектілік-объектілік қатынас емс, оқушының дамуы, өзін-өзі дамытуы, өзін-өзі қалыптастыруы, шығармашылығы және субъективтілік жатыр. Бұл парадигманың негізгі қағидаларының бірі – бала мен пересектің құндылықты-мәндік теңдігі, бұл жердь білім мен тәжірибенің бір деңгейде болуы емс, әрбір адамның әлемді шексіз тану құқығында. Осыдан Е.А.Коменскийдің «бүкіл адамды барлығына оқыту» идеясы шығады.

Гуманистік парадигма шеңберіндегі әрбір білім беру жүйесі шығармашылық ізденіс жүргізіп, білім беру мен тәрбиелеудің өзіндік мазмұнын, әдістерін табады. Бұл бағыт оқушының да, педагогтың да еркіндігі мен шығармашылығын қалыптастырады. Бұл парадигма Ресейдің білім беру кеңістігіне 1991 жылдан кейін министрліктің бұйрығымен емс, оқытушылардың ықыласынан білім беруге енген. Ол қазіргі заманда актуальді болып саналлоды, себебі адамды жоғары деңгейге көтеретіндер «бұл – мәдениет, білім мен табиғат феномені» деп қарастырады.

Қорыта келгенде, қай уақытта болмасын қолданылатынь білім беру парадигмаларының бірде-біреуін жақсы немсе шаман деп айту мүмкін емс. Олардың әрқайсысы әлемді және педагогикалық объектілердің қабылдауына, оның мәнінің түсіндірілуіне, оқу- тәрбиелік процестің құрылуына жауап береді және негіз болады. Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, білім берудің парадигмалары білім берудің мақсаттарына, мектеп функция сына, мақсатқа жену әдістеріне, педагогикалық өзара әрекет сипатына, білім берудегі оқушының орнына байланысты ажыратылатыньын білдік. Олардың негізгі сипотамаларына қысқаша тоқталып кетсек, эзотерикалық парадигманың негізгі мәні ақиқатқа барынша жақындау бокса, дәстүрлі-консервативтік парадигманың мақсаты – ұрпаққа мәдени мұраны, құндылықтарды беру мен оны сақтау болып табылады. Технократтықтың ұстанымы білімнің күштілігін үгіттесе, бихевиористік парадигма тәртіпке, адамның сыртқы орта әсеріне денег жауабына негізделеді. Ал гуманистік парадигма тұлғаның дамуына, өзін-өзі қалыптастыруы мен дамытуына баса назар аударады деп қорытынды жасауға болады.

ҚР-ның 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. //12 жылдық білім. – 2003 ж.