Орындаған : Серғазы Б.

Бірнеше мәрте Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мүшелігіне, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутатығына сайланған, екі рет Ленин, екі рет Еңбек Қызыл Ту, « Құрметті белгісі » ордендерімен марапатталған. Бүкілодақтық бейбітшілік қорғау комитетінің мүшесі.

Сәбит Мұқанов – қазақтың әйгілі жазушысы, қазақ әдебиетінің көрнекті қайраткері, Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі. Оның есімін жалпы қазақ оқырманына кеңінен танытқан « Сұлушаш » дастаны, « Адасқандар » романы осы кезде өмірге келді. Осыларға жалғаса жазылып, бірінен кейін бірі жарық көрген « Майға сәлем » (1933), « Советтік армия » (1934) аты өлеңдері, « Ақ аю » поэмасы (1935), « Жұмбақ жалау » романы (1938) және осылар тәріздес толпы жатқан шығармалары қазақ әдебиетінің дамуында ерекше рөл атқарады. Сәбит Мұқановтың туған жері қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының Преснов ауданы. Ол кездегі қазақ ауылындағы жалғыз - оқу молда болған. Жас Сәбит осы молдаван оқып арабша хат танниды. Ел арасына көп тараған қисса – поэмаларды оқитындай салаты ашылады. Әуелден өлең - жырға, ертегі – әңгімеге әуес бала там - тұмдап әдебиет үлгілерін тауып оқи бастарды. Ол кездегі азын аулақ қазақ кітаптарында ескі өзбек немсе татар тілдері араласып келетін.

« Өмір мектебі » « Ботагөз » романы « Менің мектептерім » шығармасы « Колхозды ауыл осындай » шығармасы « Сырдария » романы « Шоқан Уәлиханов » пьесасы « Халық мұрасы » тарихи этнографиялық шолу

« Бостандық » өлеңі « Кедей балансы » өлеңі « Шоқпыттың шаруасы » « Сүт заводы »« Қазақстан » « Жолы жоқтар біздің жолға қосылсын » « Егістік »

1- кітабы « Азапты жолда », 2- кітабы « Азатық жолда », 3- кітабы « Есею жилдары »

Әр кітаптың көлемі 27,32 баста табақ. Алғашқы кітабында жазушиның шыққан ортасы, жетімдікпен, жоқшылықпен өткен балалық шағы ; одна кейінгі кітабында елдегі әлеуметтік өзгерістерге ілесе, білім жолына ұмтылысы, қоғамдық істерге араласа бастаған жастың алғашқы қадамы сипаталлоды. Ал соңғы кітапта Мұқанов өзінің ақын, азамат, қоғам қайраткері ретінде есеюі жайында сыр шертеді. Сол арқылы ел өміріндегі өзгерістер, қоғамдық жаңару сөз болады. « Есею жилдары » кітабына Қазақстанның Кеңес өкіметі тұсындағы өмірі негіз болған.

Кітапта автор қазақ ауылындағы тап тартысының күшеюі, ауылдың кеңес жолына түсуі, Қазақстандағы алғашкы өндірістер мен ұжымшарлардың құрылуы, жаңа әдебиеттің туры мен қалыптасуы сияқты негізгі оқиғалар жайын әңгімелей отырып, осы жолдағы қиыншылықтар мен сыра сілтеу фактілерін де өз пайымдануымен сипотайды. Онда Қазақстан өміріне қатысты сол кезеңдегі қайраткерлердің ( С. Сейфуллин, Ә. Досов, С. Меңдешев, А. Асылбеков, Ж. Сәдуакасов, О. Жандосов, О. Исаев ) еңбегі сөз болады. Бүкіл шығарманың идеялық түйіні - 20 ғасырдағы халықтың азатық жолындағы күресі мен жеңісінің табиғи жолын көркем бейнелеу. 3- кітаптың « Қарсақбай саперы » аты тарауында автордың Қарсақбайға барған саперы сөз болады. Ол сол саперында жас инженер Қаныш Сәтбаевпен танысқанын, Қаныштың өлке тарихы және Жезқазғанның болашағы, атқарылып жатқан жұмыстар жайында қозғаған әңгімесін баяндайды.

« Өмір мектебі » кітабында бас кейіпкер автордың өзі, ол схондағы оқиғаларға белсене араласып отрады, замена жайында да толғаныс, тебіреністерін ортаға салаты. Бұл кітап халық өмірін, түптеп торта, асықпай - засыпай кең қамтиды да, оның салат - сана, әдет - ғұрып, дәстүр құбылыстарын егжей - тегжейіне дейін дәл суреттеп отрады. Біздің көз алдымызда қырық жилғы бойғы уақыттың алуан түрлі қарбалас шиеленіс, қызу және қызық оқиғалары дәл бүгінгідей барлық әр – нәрімен туындап жатады.

Сәбит Мұқанов революцияға дейінгі қазақ ауылындағы феодалдық - потриархалдық қарым - қатынастардың сонату тереңде жатқан түп - тамырларына дейін өте дәл және үлкен шиншылдықпен айқын ашық көрсетті, жан түршігерлік жоқшылық, теңсіздік, зорлық - зомбылықты, отаршылдар мен байлардың екі жақты қанауымен тепкісін нанымды суреттермен бейнелеп берді. Бірақ суреткер әлеуметтік әділетсіздіктің түп тамырын дәл басып, ашып көрсетіп қана қоймай, халықтың терең қойнауында, халықтың жомарт жанының қалтарыс құрышинда жил санап жиналып, қонысына сыймай сыртқа тепкен жаңа да жарқын күштерін көрегендікпен аңғарып, жеріне жеткізе сипотай білді. Бұл арада көптеген оқиғаларға автордың өзі белсене араласып, көзімен көргені өмірбаяндық мемуарлық шығарманың сәтті шығуына айрықша ұтымды әсер етті.

« Өмір мектебі » - аса дарынды, өзгеге ұқсамайтын өзіндік мәнері бар әңгімешіл ретінде автордың өзін - өзі дәл тапқан төл қасиет туындысы. Ол барлық оқиғаны өз атынан баяндану форма сын да дұрыс таңдап алған, сондықтан да шығарма жемісі соншама нанымды, дәлелді болып өздігінен құйылып - төгіліп тұрады. Ауылдың жарлы - жақыбайларының қайнаған ортасынан шыққан, барлық ауыл кедейлерінің балалары сияқты, революцияға дейінгі жетімдік пен жоқшылықтың ауры қасиетін басынан кешкен үлкен жазушиның, қоғам қайраткерінің өмірі кітапта өз халқының бостандық пен қайта өрлеу үшін күрестьгі тарихи жолымен табиғи жағынан қиюласып, астасып жатады.

Сәбит Мұқанов қоғамының барлық топтар өкілдерінің аса бай портрет галерея сын фасады десек артық айтқандық болмас еді. Оның кітаптарында әсіресе халықтың өзі ішінен шыққан қарапайым адамдардың, ер көңілді, падал бейнетқорларды : аңшылар мен малшылардың, ұсталар мен ер - тұрман шеберлерінің, етікшілер мен тігіншілердің, зергерлер мен кілемшелердің – өз іскерлігін мақтан тұтатын және оның үстіне суырып - салма ақындығы мен ділмар шешендігі бар, әнші – жыршылығы бар алуан түрлі кәсіп иелерінің образ дары өте - мөте тартымды шыққан. Мәселен, саяткер аңшы Ораз бен Аткелтірдің, жаны сұлу халық шеберлері Қабдол Хасеннің, Жабайдың, сендай - ақ дарынды домбырашы, ертегішілердің жарқын бейнелері ұмытылмай есть қаллоды. Жазушы басқа бір торты да ерекше сүйіспеншілікпен суреттейді.

Олар - қазақтың революцияға дейінгі үркердей ғана демократияшыл интеллигенциясы. Баймағанбет Ізтолин, Спандияр Көбеев, Мырзағазы, Халит, Ғабит Мүсірепов. Баймағанбет Ізтолиннің бейнесі айрықша айқын, ерекше сүйіспеншілікпен суреттелкен, әңгіме арқауына оның өлеңдерінің еніп отыруы да сәтті шешім болып шыққан. Жас ақын, халық мұғалімі Ізтолин революцияға дейінгі басқа да көптеген ауыл балалары секілді жас өспірім Сәбит Мұқановқа шин жаны ашып, қамқорлық жасайды. Ізтолин образы арқылы жазушы туған халқының бақыты мен бостандығы үшін күреске ұмтылған қазақтың интеллегенциясының алдыңғы қатарлы аз ғана тобының революцияға араласуын, хонда атқарған рөлін нанымды сипотады.

Сонымен қатар осы романда әсіресе, оның ұлағаты ұлы адамдармен кездесуі, өзінің шығармашылық өсу жолы, қоғамдық, мемлекеттік қайраткер ретінде еліміздің игілігі үшін қызмет атқаруы, қаламгер достары, қазақ халқының белгілі өнер қайраткерлері жайлы сансыз сырлар шертіледі. Солардың ішінде Қажымұқан, Балуан Шолақ, Иманжүсіп сияқты күш аталары мен өнерді өрге бастыруда елке елеулі болған Иса Байзақов, Күләш Байсейітова, Ақмолалық атақты Ғазиз ақын, Әміре Қашаубаев сияқты өр тұлғалар да баршылық. Жазушы өз шығармасында бұл адамдардың есімдерін құрметпен алтай отырып, олардың адамгершіліктері, өмірдегі өрен жүйріктігі жайлы жұртшылыққа толық мағлұматтар брекет кен.

Жаңа өмір орнату, жаңа адамдар тәрбиелеп шығару, әрине оңайға түскен жоқ. Сәбит Мұқанов оны жақсы біледі және бұрылыс - бұлтарыстарының тігісін жатқызбай боямаға салмой - ақ, жаңа дүние орнату жолындағы күресть жеңістеріміз бен жетістіктеріміз үшін қаншама құрбандық бергенімізді бүкпей ашып айтады. Осыған орай турасын айту керек, « Өмір мектебі » - Қазақстандағы ең ауры кезеңнің, ауыл шаруашылығында өрескел қателер жіберілген жилдардың қайшылықтарын батыр да терең ашып көрсеткен қазақ әдебиетіндегі ең татымды, ең тұңғыш шығармалардың бірі. Жазушы бұл кезеңді партиялық тұрғыда байсалды ой елегінен өткізіп, ол туралы партиялық қаржымен, шин және әділ әңгімелейді.

Нағыз халықтық сипота жазылған бұл еңбегіне суреттелетін жайттардың бәрі де социолистік дәуірдің қым - қуыт қызу оқиғаларын бастан өткізген жауынгердің, коммунист жазушиның көзімен суреттеледі, сондықтан да мұндағы айтылған әңгімелердің бәрі өзінің тарихи нақты шиндығымен баурап аллоды, оқушины тебірентіп, болған іске кәміл сендіреді, сонымен қатар оған эстетикалық ләззат беріп, заманымыздың ақиқат көркем шиндығы жайлы деректерді молайта түседі. Жазушы өзі туралы, өзінің рушылдығымен оны жеңуі туралы, өзінің үйленуі, балансының тау туралы жазғанда да ақиқатқа қиянат жасамайды. « Өмір мектебі » мемуарлы шығарма болғанымен, қазіргі дәуірімізбен үндесіп тұр. Ол тіпті өзінің балалық шағын баяндағанда да біз оның ақырына дейін ақылмен қорытқан, айқын позициясы бар осы заманғы үлкен жазушы екенін аңғарып отырамыз.

Өйткені 20 ғасырдағы қазақ халқының аумалы - төкпелі тағдыры, жаңа заманның адуында бейнесі көркем арнадан көрініп, эпопеялық сипатқа ие болады. Осы мәнді шығармаға байланыстыра бір жажды айрықша этап көрсеткен жөн. « Тура айтып, туғаныңа жақпайсың » легендой, дүниеде шиндықты айтудан, оны тарихта болған ірі тұлғалармен жанастыра айтудан қиыны жоқ. Себебі, ақиқат әрқашан азы, ал оны көркем шығарма бетінен көре берегу ешкім де құмар емс. Сөз жүзінде құптағанмен, көңілде сызат қалып қояды. Сәбеңнің « Өмір мектебінде », әсіресе, оның үшінші томы « Есею жилдарында » болсын талой қайраткерлердің тарихтағы түр - келбеті, іс - әрекеті ашық айтылып, айқын суреттеледі. Оны өздері де, кейінгі ұрпақтары да тіксіне қабылдап, ұнамсыз бокса сөзге қалдырып жатулары не сан. Сондықтан көркем шығарма деп жанға тимейтін әйтеуір біреулерді суреттеген шығармадан тарихи шиндық негізінде жазылған туындылар дану - данай тудырып жатады. Ал мұның өзі әдебиеттің әлеуметтік қызметін өсіре түсіріп, шығарманың өміршеңдігіне, жазушы пәрменділігіне жол пшады, ел алдындағы бағасын сыра түседі.

Ұлы дарынның өнегелі де, жемісті жолына шолу жасап, Сәбит Мұқанов қазақ совет әдебиетінің негізін қаласқан, оның өркендеуі үшін хорасан еңбек сіңірген аса көрнекті сөз шебері, ел еңбекшілерінің бүгінгі өмірінен, ой - арманынан нәр тауып, шабыттана жырлаған азамат ақын, дәуір шиндығын көркемдік деңгейде суреттеген халықтық жазушы, сахно өнерінің өркендеуіне үлес қосқан драматург, әдебиеттану ғылымын өрге сүйреген жауынгер, парасаты оқымысты болғанына көзіміз жетті деп ойлаймын.