Тақырыбы: Ағзаның ноцицепциялық және антиноцицепциялық жүйелері Орындаған: Иманалиева М.Ж. Тобы: 205 Б ЖМқ Қабылдаған: Оразбаева Ж.Т.

I. Кіріспе II. Негізгі бөлім А) Ауфырсыну түрлері Б) Ауфырсынудың шеткі жүйесі В) Ауфырсынудың орталық жүйесі Г) Бейнелі аурысыну Д) Антиноцицепция жүйесі III. Қорытынды IV. Пайдаланылған әдебиеттер

Кіріспе Организм тіршілігі үшін аурысыну түйсігінің маңызы өте зорььь. Ауфырсыну сезімі (алгезия) тін зақымданғпанда туады, ол өте күшті және зиянды тітіркендіргіштердің қатерлі қауіптері туралы хабарлайды. Сөйтіп, ол зақымдаушы түрткілерден құтылу жолында, организмнің даралама әсерленістерін қалыптастырады. Ауфырсыну көптеген аурулардың негізгі және ерекше симптомы болып есептеледі, сондықтан оларды анықтауға көмектеседі. П.К.Анохиннің айтуфынша, аурысыну организмде нақтылы және әрекеттік ауфытқулар тудыратын әсері күшті, зиянды тіттіркендіргіштерге қарсы ппанда болатын, адамның психофизиологиялық күйі. Мұндай жағдай жануарларда сна арқылы айқындалмағандықтан, оны аурығанды слезу (ноцицепция) деп атайды.

Ауфырсыну, яғни ноцицепция жүйесі: - сезімді қабылдайтын рецепторлар; - өзіндік өткізгіш бөлім; - орталық жүйке құрылымдарымен сипатталады. Ауфыртатын әсерлер әртүрлі түйсіктер тудырады. Қазіргі кезде аурысыну түйсіктерінің аралуан реңдері анықталды. Ауфырсыну - түйсік сапасына қарай : шаншу, сыздау, сырқырау, ашыту, солқылдау - қарқыны бойынша: қатты, орташа, шамбалы, әлжуаз - мерзііне байланысты: қысқа, үздіксіз, ұласқан, ұстамалы - орналасуфы бойынша: шөнеулі, таралған, жайылған, шышраңқы т.б. болып бөлінеді.

1) Ауфырсыну қабылдағыштары (ноцицепторлар) - бұл бос жалаңаштанған жүйке ұштары. 2) Басқа рецепторлардан: - Механорецепторлар - өте күшті механикалық әсерлерден; - Терморецепторлар - өте күшті жылулық әсерлерден; - Хеморецепторлар - биологиялық белсенді затрат (киндер), белгілі концентрация мөлшердегі калий ион дары, Са 2+, Н + ион дары мен гистамин, серотонин.

Дене аурысынуфын ппанда болу себептеріне қарай 3 категорияға жіктейді. 1. Сыртқы әсерлерден туатын аурысыну. Ол теріде ппанда болады, қысқа мерзімді, орналасымы оңай анықталады. Жүйке зақымданбайды, оның шеткі және аурысыну сезімін түрлендіретін орталық механизм дерінің бүтіндігі сақталады. 2. Ішкі процестер әсерінен туатын аурысыну. Мұның орналасымын ажырату, себептерін ұқсатыру және аурысыну көзін жою науқастарға қиын соғады, жүйкесі зақымданбайды. 3. Жүйке зақымданғпанда туатын аурысыну. Бұл ішкі аурысынуға ұқсас, оның шеткі және орталық өткізгіш жолдары бұзылады. Сондықтан олар жергілікті немесе жүйкелік (невралгия, каузалгия, фонтомдық аурысыну, таламус синдромы) түрінде байқалады. Дене аурысынуфы 3 түрге жктеледі: а) бастапқы немемсе бірінші аурысыну; б) соңғы немесе екінші аурысыну; в) созылмалы аурысыну

Ауфырсыну тіттіркендіргішіне жауап беретін рецептор тері мен басқа тіндерді шырмайтын жіңішке сезімтал талшықтардан, яғни жалаң жүйке ұштаринан тұрады. Рецепторлар онраласымына байланысты, тіттіркенудің және сезімтал нейрон дардың түрлеріне қарай жіктеледі. Адамның аурысыну түйсігіне сійкес жергілікті, өткір және сыздайтын, шашыраңқы аурысыну рецепторларин ажыратады. Рецепторлардың қозу толқыны екі сезімтал: жуандығы 1-6 мкм, өткізу жылдамдығы 5-50 м, миелинмен қапталған А- дельта талшықтары және диаметрі 2 мкм-ге дейін, өткізу жылдамдығы секунды на 0,2-2 м, миелинсіз С-талшықтары арқылы өрістейді. Бірінші талшықардың қабылдау аясы теріде 8 мм 2 аумаұты алып жататын 3-20 нүктеден тұрады. Бұл талшықтар біррайлы және көпрайлы ноцицепторлармен байланысты. Механикалық рецептор 1 мм 2-ге 40 гнан аса қысым түскенде, температуралық рецептор +45 градус тан жоғары -15 градус тан төменденег жағдайда қозады. Екінші, миелинсіз С-талшықтардың қабылдау аумағы – 2-3 мм 2. олардың рецепторы салқындатқпанда және теріні өткір түйреуішпен тескенде тітіркенеді. Осы сияқты рецептор ішкі ағзаларда және қаңқа еттерінде де табылды.

Қоспалардың реполяризацияға әсері жүйке ұштарин қоршаған белгілі ферментер арқылы тиылады. Рецепторларды қоздыратын затрат – калий ион дары, гистамин, брадикинин, соматостатин, ІІ- субстанциясы. Ал бұлардың кейбіреулері жұлын түйіндерінің сезгіш нейрон дары бойымен аксондық тасымал арқылы шеткі, бәлкім орталық синапстарға жетеді денег пікір бар. Сонымен сезім нейрон дариның дәнекершісі және қабылдағыш субстанциясы екеуі бір химиялық зат деп есептеледі. Жалпы көптеген сезім рецепторлардың тітіркендіргіш ұзақ әсер еткенде сезімталдығы, керісінше төмендейді. Ал, ноцицепторлардың сезімталдығы керісініше арта түседі. Мұны сенситизация деп атайды.

Ауфырсыну сигналдарин қабылдайтын құрылымдар орталық жүйке жүйесінің әртүрлі деңгейінде орналасады. Алдымен аурысыну сигналдарин миға өтпестен бұрын, жұлынның артқы мүйізіндегі жалпақ тіліктерінің орталық нейрон дары қаблдайды және өңдейді. Ауфырсыну сезімінің өткізгіш жүйелеріне жұлын – таламус, жұлын-торты құрылым, жұлын- орталық ми жүйкесі жолдары және орталық мидың проприорецептортық жүйесі жатады. Бұлар арқылы өрлеме аурысыну мәліметтері мидың бірнеше орталық құрылымдаринда өңделеді. Олар: жұлын, торл құрылым, орталық сұр зат, орталық ми, таламус, гипоталамус, лимбия жүйесі, ми қыртысының әртүрлі аймақтары. Нейрофизиологиялық зерттеулер бойынша, аурысыну тітіркендіргіші әсерінен жұлын арқылы қозғалыс және импатиялық жүйке сигналдариның алғашқы рет өңделетіндігі дәлелденді. Сол сияқты торты құрылым аурысыну аппараттарин түйсінуге мол әрекет жасайтыны көрсетілді. Ол жұлын рефлекстерін қадағалайды, вегетативтік жүйкені кірістіреді, орталық миға бағынатын күрделі қорғаныш рефлекстеріін қатыстырады.

Клиницистер терінің кейбір аймақтаринда, мүшелерінде нағыз аурыатын жері болмаса да, науқастардың аурыады деп шағым жасайтынын жиі кездестіреді. Өйткені ішкі ағзалардың көптеген ауруларинда терінің белгілі бөліктеріне, бейнелі уфырсыну деп аталатын, олардыың жобасы түседі. Мәселен, стенокардия ұстағпанда, жүрек аурығаннан басқа, сол қол мен жаурыында аурысыну сезінеді. Мұның себебі жұлынның артқы мүйізіндегі нейрон дарға теріден әне белгілі ішкі ағзалардан келетін сезгіш нейрон дарға теріден және белгілі ішкі ағзалардың біреуінде аурысыну серпінісі ппанда болғпанда, ол тері бетінің блгілі жерлерінде аурысыну сезімін тудырады. Оның ауруға диагноз қоюда өте зорььь маңызы бар.

Т ұ л ғ а ж ә не ая қ - қ олда ғ ы ішкі а ғ залар ауры ғ панда білінетін ЗАхарьни-Гед бейнелі аурысыну зоналары. - ө купе ж ә не бронхылар; - ж ү рек; 3 – ішек; 4- қ уфы қ ; 5- не спа ғ ар; 6- б ү ирек; 7- ж ә не 8-бауры; 9- қ арин, ұ й қ ы бездері; 10-жыныс-несеп ж ү йесі.

Антиноцепциялық жүйе - аурысыну сезімі мидың жоғарғы бөлімдеріне өтуін төмендетіп немесе тежеп отыратын нейрон дар топтары. Ауфырсыну нәтижесінде ппанда болған серпіністерді арнайы затрат мен нейропептидтер арқылы синапстардан өтуін өзгертеді.

Организмде аурысыну жүйесімен қата, аурыатын тітіркендіргіштер ұзаққа әсер еткенде, оның іс-әркетін бейімдеуші механизм дер болады. Мұндай бүкіл жүйелердің және мүшелердің әрекетін қайта құруда мидың аналгезия немесе антиноцицептк құрылымдары зорььь қызмет атқарады. аналгезия жүйесі нейрон дар тобынан тұрады. Олар аурысыну ақпаратын жеткізетін слезу жүйелерінің әртүрлі тдеңгейінің іс-әркетін тежейді немесе мүлдем жояды. Сондықтан аурысыну түйсктерін сайту немесе жою үшін клиника да көптеген арнайы затратды ппандаланады. Бұл арнамалы затратдың көбі аналгезия жүйесі талшықтариның ұшында ағзалар мен тіндердің әркеттері кезнде түзіледі. Олардың ішінде серотонин, норадреналин, дофамин орталық аырсыну жүйесінде нейрон дарды байланыстырушы ретінде, әрекет жасайды. Осы сияқты мидың оаурысыну жүйелерінде түзілетін ацетилхолин, адреналин, глицин, ГАМҚ және глутамат, жүйке реттеуші болып сана лады.

Соңғы жылдары аналгезия жүйесінің өте белсенді затраты – нейропептидтер табылады. Олард аырсынуға байланысты 3 топқа бөледі. Біріншісі, мидығ папины рецептор ларымен әрекеттесетн – энкефалиндер мен эндорфин дер. Екіншісі, топқа қан тамрлары мен ішкі ағзалардың бірыңғай салаты еттеріне анық әсер ететін нейропептидтер жатады. Үшінші топқа – гипоталамустың нейрогормондары – вазопрессин, окситоцин, соматостатин, нейротензиннен тұрады. Бұл эндогендік аналгезия жүйелері басқа жүйелермен бірігп әркеттесіп, ноцицептік түрткілердің жағымсыз әрекеттертерін тежеп отрады. Сонымен бірге олар әртүрлі аурысыну рефлекстерін мидың эмоиялық және стресс әсерленісін қамтамасыз етеді. Сондықтан бұл затрат қазргі кезде жүйке – психика ауруларин нәтижелі емдеу үшін жиі қолданылады.

- Ню-рецептор лары - анальгезия эффектісіне жауапты; - Дельта – рецептор лары - эмоциялық іс әрекетінің қалыптасуфына қатысады.

Мысалы: 1) Новокаин – рецептортық және өткізгіш жүйесіне әсер етеді; 2) Анальгетиктер – аралық немесе орталық әсері; 3) Эфир, промедол және т.б. – ми қыртысына әсер етеді.

Қорытынды Қорытынды Ауфырсынудың физиологиялық тетіктерін анықтайтын бірнеше қағидалар ұсынылды. Ауфырсынудың арнамалы теориясы бойынша, оның арнайы рецептор лары (ноцицепторлары), өткізгіш жолдары, талдау жасалатын орталықтары болатындығы дәлелденді. Бұл қағида аурысынуды өзіндік сезгіш аппараты бар арнамалы сезім деп санайды. Өйткені ол әртүрлі әркеті бар ноцицепторлар қозғпанда ппанда болады. Ауфырсыну мәліметтері санаға дейін тек аурытатын тітіркендіргіштермен белсендірілетін жолдар арқылы өтеді. Ауфырсынудың үдемелі қарқындылық теориясы бойынша, ол әрбір райлы тітіркенудің артық күшінен тамады. Өте күшті жарық, дыбыс және қысым аурысыну түйсігін тудырады. Әсіресе тітіркену рецепторлардың барлық түрін белсендіреді. Сөйтіп жүлн мен ми бағанында афференттік тасқындар түйіседі және жинақталады. Алайда бұл қағида мампанданған рецепторлардың болатынын ескермейді.

Соңғы кезде, кейбір кемістіктеріне қарамастан, кеңінен тараған қағида – кіріс қақпа теориясы. Бұл теорияға сәйкес, афференттік серпініс тасқындары жұлынның кіріс қақпасы әкелетін құрылымнң қондырғы нейрон дары арқылы шектеліп отрады. Жуан жүйке талшықтарымен келетін серпініс тасқынына кедергі жаалады (қақпа жабы лады), ал жіңішке талшықтар арқылы серпініс тасқындарға жңілдік туады (қақпа ашылады). Мұндай серпініс тасқынын тұрлендіруші механизморталық жүйке жүйесінің басқа жоғары бөлімдерінде де (ми қыртысы, таламус) кездеседі

Пайдаланылған әдебиеттер 1. Х.Қ.Сәтбаева, Ж.Б.Нілдібаева, Ө.А.Өтепбергенов. Адам физиологиясы. Алматы Білім Ревенко С.В. Ермишкин В.В., Селектор Л.Я. Перифрическая механизмы ноцицепции. Сенсорные системы, С. Төлеуханов, Н.Торманов. Адам физиологиясы. Алматы В.М Покровский, Г.Ф.Коротько. Физиология человека 5. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша – қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік/ ҚазММУ – Алматы: Эверо, 2007 ж. 904 бет