Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігі Семей қаласының Шәкәрім атындағы мелекеттік университеті СӨЖ Орында ғ ан: ПИП-707 Ә бді ғ пар Асылжан Тексерген: Рахметуллин Е.Е Та қ рыбы: Алаш қ оз ғ алисы: тарихы мен даму эволюциясы

Жоспар: 1. Алаш қайраткерлері 2. Алаш автономиясы құрылуы

АДАМЗАТ ҮШІН АҚЫЛДЫҢ, АЗАТТЫҚТЫҢ ҒАСЫРЫ БОЛҒАН ХХ ҒАСЫРДЫ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫ ӨЗГЕ ЕЛДІҢ БОДАНЫ, ӨРКЕНИЕТТІҢ ӨГЕЙІ РЕТІНДЕ ҚАРСЫ АЛДЫ. АБАЙ БАСТАҒАН АТ ТӨБЕЛІНДЕЙ АҒАРТУШЫЛАРДЫ АЙТПАСАҢЫЗ, ҰЛТЫН ӨРГЕ СҮЙЕР ЗИЯЛЫ ТОП ҚАЛЫПТАСЫП, ҚАУЫМДАСПАҒАН ЕДІ. АБАЙ ШЫҢҒЫСТАУДА, МӘШҺҮР-ЖҮСІП БАЯНАУЫЛДА, МҰРАТ АТЫРАУДА, МАЙЛЫҚОЖА ҚАРАТАУДА, НАРМАНБЕТ ҚАРҚАРАЛЫДА, ӨЗГЕЛЕРІ ҰЛАН АСЫР ҚАЗАҚ ДАЛАСЫНЫҢ ӘР ШАЛҒАЙЫНДА БОЛАТЫН. АҚЫННЫҢ ДА, ШЕШЕННІҢ ДЕ, ӘНШІНІҢ ДЕ СӨЗІНДЕ МҰҢ, ОЙЫНДА УАЙЫМ ЕДІ. РЕСЕЙДІҢ ҮШ ГУБЕРНАТОРЛЫҒЫНА ҚАРАҒАН ҚАЗАҚТЫҢ СЕНГЕНІ – АЛЛА, КҮТКЕНІ – ОҚЫҒАН АЗАМАТЫ ЕДІ. ОТАРШЫЛДЫҚ ДӘУІРДЕГІ ЕҢ ҰЛЫ ҰЛТТЫҚ БҰЛҚЫНЫС – КЕНЕСАРЫ ҚОЗҒАЛЫСЫ БАСЫЛҒАН СОҢ ҚАЗАҚ ДӘЛ ОСЫЛАЙ ЖӘНЕ БІР БАС КӨТЕРУГЕ ДӘМЕЛЕНЕ АЛМАС ТА ЕДІ. ЯҒНИ, ҚАЗАҚТЫҢ АЛЛА ТАҒАЛА ЖАРАТҚАН, АТА-БАБАДАН ҚАЛҒАН ЖЕРГЕ ИЕ БОЛЫП ҚАЛУ ТАҒДЫРЫ ҚЫЛ ҮСТІНДЕ ТҰРҒАН БОЛАТЫН. ОСЫ АЛМАҒАЙЫП КЕЗЕҢДЕ ҚАЗАҚ БАЛАСЫНЫҢ БАҒЫНА ТУҒАН ҰЛТШЫЛ, ЕЛШІЛ ШОҒЫР ӨСІП КЕЛЕ ЖАТТЫ. ЖАС ШАҒЫНАН АЛҒАНДА АЛДЫҢҒЫ ЛЕКТЕ БАҚТЫГЕРЕЙ ҚҰЛМАНОВ, БАҚЫТЖАН ҚАРАТАЕВ, АЛПЫСБАЙ ҚАЛМЕНОВ, ӘЛИХАН БӨКЕЙХАН, БАРЛЫБЕК СЫРТАНОВ, ҒҰМАР ҚАРАШ, ШӘЙМЕРДЕН ҚОСШЫҒҰЛҰЛЫ, АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫ, ЖАНША СЕЙДАЛИН, АХМЕТ БІРІМЖАНОВ, ДӘУЛЕТШЕ КҮСЕПҚАЛИЕВ, РАЙЫМЖАН МӘРСЕКОВ, КЕЛЕСІ ЛЕКТЕ ХАЛЕЛ ДОСМҰХАМЕДҰЛЫ, МІРЖАҚЫП ДУЛАТОВ, ЖАНША ДОСМҰХАМЕДҰЛЫ, МҰСТАФА ШОҚАЙ, УӘЛИТХАН ТАНАШЕВ, МҰХАМЕДЖАН ТЫНЫШБАЕВ, СЕЙДӘЗІМ ҚАДЫРБАЕВ, БАЗАРБАЙ МӘМЕТОВ, ХАЛЕЛ ҒАББАСОВ, ОДАН СОҢҒЫ ЖАС ТОЛҚЫН ЛЕГІНДЕ ӘЛІМХАН ЕРМЕКОВ, НӘЗІР ТӨРЕҚҰЛОВ, МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВ, СҰЛТАНМАХМҰТ ТОРАЙҒЫРОВ, СҰЛТАНБЕК ҚОЖАНОВ, ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫ, ҚОШКЕ КЕМЕҢГЕРҰЛЫ, МҰХТАР ӘУЕЗОВТЕР ЖӘНЕ ЕСІМДЕРІ АТАЛМАҒАН ҚАНШАМА ТҰЛҒАЛАР ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ЖАҢА ДӘУІРІН, ЖАРҚЫН БЕТТЕРІН АШТЫ. ӘЛБЕТТЕ, МҰНДАЙ ЗИЯЛЫ ТОПТЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ СОҒАН ҚАЖЕТТІ ДӘУІРДІҢ МҮМКІНДІКТЕРІНЕН ӨРІС АЛАТЫНЫ БЕЛГІЛІ. ДӘУІР ҚАЗАҚТЫҢ ЗИЯЛЫ ШОҒЫРЫН ТӘРБИЕЛЕСЕ, БҰЛ АЛҚАЛЫ ТОП ҚАЗАҚ ТАРИХЫНЫҢ ҰЛТ-АЗАТТЫҚ ДӘУІРІН ҚАЛЫПТАСТЫРДЫ. АДАМДЫ ЗАМАН ТУДЫРАДЫ, АЛ АДАМ ӨЗІНІҢ БІЛІМІ МЕН БІЛІГІ, КҮШІ МЕН ЖІГЕРІ, ҚАБІЛЕТІ МЕН ҚАРЫМЫ АРҚЫЛЫ СОЛ ЗАМАНДЫ ЖАСАЙДЫ. АДАМИ, ТҰЛҒАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҰЛТТЫҢ БАСТЫ МҰРАТЫНА АРНАУЫ АЛАШ ЗИЯЛЫЛАРЫН ӨСІРДІ, ШЫНЫҚТЫРДЫ. ҰЛТЫНЫҢ БОСТАНДЫҒЫ МЕН ТЕҢДІГІ ҮШІН АЯНБАЙ ҚЫЗМЕТ ЕТІП, МҮМКІН БОЛҒАНША ӨЗ ДӘУІРІ ШЕГІНДЕ БІРДЕ САЯСИ, БІРДЕ МӘДЕНИ-РУХАНИ КҮРЕСТІ ТАҢДАҒАН АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІНІҢ ШИРЕК ҒАСЫРДАҒЫ ҚИМЫЛ-ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ӨЗІНДІК ЭВОЛЮЦИЯСЫ БАР.

Алаш атымен күрейске барған ұлтшыл қазақтар ХХ ғасыр басында ортақ мүдде жолында ой біріктірді, тізе қосты, орта толтырды. Бұдан былой Алаш балансы бытырамай, бөлінбей қимыл көрсететіндігі дәлелденді. Істің басы, дәлелдің айқыны – «Қарқаралы құзырхаты» мен Оралдағы «Қазақ конституциялық-демократиялық партия сын» құруға арналған облыс өкілдерінің сиезі балды. Бұл – 1905 жил болатын. Осы қос шарада басталған отаршылдыққа қарсылықты шаралар жилдан-жилға қарқындап, 1917 жилғы қос жалпықазақ сиезіне, «Алаш» партия сының, Алаш автономиясының құрылуына алып келді. Сондықтан да Алаш қозғалисының бастауы 1905 жил денегге бәтуаласумымыз керек. Оны кейбір ағайындардың 1907, 1913, 1917 деп межеулерін өткен шақтың сөзі деп бағалаған жөн. Алаш қозғалисы жөнінде бірқатар ғылыми еңбектер жарық көрген тұста, Алаш қайраткерлері мен қаламгерлерінің басты мұралары жарық көрген шақта әлдебір ойлармен 1905 жилға табань тіремеу не білімсіздік, нениетсіздік болып табылады. Сондықтан да 1905 жил – 1456, , 1729, , 1920, 1936, 1986, 1991 жилдар сияқты ең атаулы тарихи жилдармен бірге ейске алынуы тиіс. Әлбетте, біз білетін Алаш қозғалисының баржа шаралары дәл 1905 жилдан бастап тарауланып, өрістеп кете қойды демейміз. Қозғалыстың жалпыұлттық писатьқа айналуына бір емс, бірнеше жилдардың қажет болгары дамудың табиғи жолы. Сондықтан Алаш қозғалисының өрістеу, даму писатьына ой жүгірте отырып, оны бес кезеңге бөлуге болатын сияқты. Бірінші кезең – жилдар, екінші кезең – жилдар, үшінші кезең – жилдар, төртінші кезең – жилдар, бесінші кезең – жилдар. Алаш қозғалисының бірінші кезеңі – Ресейдің қазаққа істеген қысымын әбден сезінген оқыған ұлтшыл ұрпақтық халқының тағдырына жаны ашып, қызметке кірісе бастаған кезеңі болатын. Туған халқының бадан күндерін қайтсем жеңілдетем денег ізденіс кезеңі балды. Мұнда Ресейдің отаршыл үкіметіне шағымдану шаралары, әділетсіздікті көрсеткен публицистика, халқын қамшылаған өлең-жир балды. «Қарқаралы құзырхаты», Орал сиезі, «Серке» газеті, қазақ қайраткерлерінің бірінші, екінші Думаға саллануы – қазақ зиялыларының саясат жүзінде ұлттық мүддеге тартылғандығын айғақтады. Сондықтан да оны біз Алаш қозғалисының бастапқы кезеңі дей келіп, оны ұлт зиялыларының қалыптасу кезеңі деп атаймыз.

СӨЖ Та қ рыбы: Алаш қ оз ғ алисыны ң қ алыптасу кезе ң дері

Алаш қозғалисы 20 ғ-дың алғашқы ширегінде Ресей империясының отарлық билік жүйесіне қарсы бағытталған ұлт-азаттық қозғалыс. Ғасырдың бас кезінде қазақ қоғамында мүлдем жаңа жағдай қалыптасты. Ресейлік әскери-монархиялық басқару жүйесі, қазақ жерінің орыс мел-нің меншігі етіп жариялануы, осыған орай ішкі Ресейден қоныс аударушылар легінің күрт өсуі, қазақ бұқарасының зорлықпен егіншілікке жарамды жерлерден ығыстырылуы, дәстүрлі қазақ шаруашылығының терең дағдарысқа ұшырауы сол қалыптасқан жағдайдың нақты көріністері еді. Сол кездегі қазақ қоғамы дамуының күн тәртібінде қазақ халқының ұлт ретінде жоғалуы, не өзін-өзі сақтауы үшін күрейске шығу мәселесі тұрды. Бірақ ендігі уақытта жеке батырлар бастаған қол түзіп, қару асынып көтеріліске шығу нәтиже бере қоймайтын еді. Қалыптасқан жаңа саяси ахуалға лайық жаңа күрес құралдары, әдіс-алла қажет балды, ең негізгісі халыққа оның алдында тұрған негізгі мақсат-мүдделерін түсіндіріп жеткізетін, сөйтіп оны заман талабына сайт күрес құралдарымен қаруландырып, азаттық үшін қоғамдық қозғалысты бастап кете алтын мүлдем жаңа саяси-әлеум. күшке сұраныс үлкен еді. Ал ондай саяси күштің қалыптасып кале жатқанын жилдардағы оқиғалар көрсетіп берді. Ол күш сан жағынан аз болғанымен, бірақ саяси күрес қазанында қайнап, тез ысыла бастаған ұлттық интеллигенция болатын.

Осы бірінші орыс революциясы жилдары ұлттық зиялылар кейін А.қ. атанған қоғамдық қозғалыстың негізін қаллоды ж. Қоянды жәрмеңкесінде дүниеге келген Қарақаралы хұзырхаты (петициясы) оның бағдарламалық құжаты болатын. Осы мезгілден бастап Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов жетекшілік еткен ұлттық зиялылар жаңа өрлеу ала бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа нысаналы писать беру үшін газет шығару, азаттыққа үнденег кітаптар бастырып тарту, Мемл. Дума жанындағы мұсылман фракциясы жұмысына, жалпыресейлік мұсылман, түркішілдік қозғалыстарға атсалысу сияқты қазақ қоғамына бейтаныс күрес әдістерін игре баста ты. Ал 1911 жилдан шыға бастаған Айқап журналы, 1913 жилдан жарық көріп, жалпыхалықтық басылымға айналған Қазақ, оның мартын ала өмірге келген Бірлік туры, Сарыарқа, Ақжол газеттері ұлт-азаттық күрес идеологиясының қалыптасумына қызмет етті. А. қ-ның басты мақсаты қазақ елінің өзін-өзі басқару, яғни ұлттық мүддесін қорғай алтын мел. жүйе құру құқын метрополияға мойындату, түбінде дербес мел. құру, қазақ жерлеріне ішкі Ресейден қоныс аударуға шок қою, әлемдік озық тәжірибені пайдалана отырып, дәстүрлі мал ш-н өркендету, сонымен қатар егіншіліктің, өнеркәсіптің дамуын қамтамасыз ету, рыноктық қатынастарға жол ашу, жеке адам құқын және басқа демокр. принциптерді қадір тұту, ұлттық мәдениетті өркендету, оқу жүйесінің, тілдің дамуына қажет шарттар түзу балды. Бірінші орыс рев-сы жилдарынан бастау алтын Алаш ұлт-азаттық қозғалисы 1917 ж. ақпан және желтоқсан аллары аралығында өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы жилдың базы мен көктемінде Қазақ к-ттерінің пайда болуы, күзіне қарай Алаш партия сының, ал соңына қарай Түркістан автономиясы (Қоқан автономиясы) және Алашорда үкіметтерінің құрылуы бұл қозғалыстың нақты нәтижелері болатын ж. пайда болған бұл саяси құрылымдар большевиктер тарапынан күшпен таратылғанымен, ұлт- азаттық қозғалыс күштері саяси күрес сахнасынан бірден кете қойған жоқ. Мемл. тәуелсіздік, жер және кезінде алаш зиялылары күн тәртібіне қойған қоғамдық-саяси басқа да мәселелерді басты талабы етіп, ұлт-азаттық қозғалыс жаңа писатьта Т.Рысқұлов, С.Асфендияров, С.Қожанов, С.Садуақасов, Ж.Мыңбаев қызметінде одна әрі өрши түсті.

СӨЖ Тақрыбы: Алаш партия сының құрылуы. Алаш автономиясының жариялануы

Алаш автономиясы (Alaş avtonomïyası) ( ) 20 ғ. басында қазіргі Қазақстан Республикасы жерін мекенденег қазақ-қырғыз республикалық мелекеті. [1]Қазақстан Республикасықазаққырғыз [1] Алаш автономиясы 1917 ж желтоқсанда Орынбор қаласында өткен 2-жалпықазақ съезінде жарияланған қазақ халқының ұлттық-терр. мелекеттігі. Съезд қазақ автономиясы мәселесі бойынша Халел Ғаббасовтың баяндамасын талқылап, төмендегідей қаулы қабылдады: Автономия туралы Халелдің баяндамасын тексеріп, қазанның аяғында Уақытша үкімет түскенін, Руссия мелекетінде халыққа сенімді және беделді үкіметтің жоқтығын... және бұл бүлікшілік біздің қазақ-қырғыздың басы на келуін мүмкін деп ойлап... съезд бір ауыздан қаулы қылады:Халел Ғаббасовтың Бөкей елі, Орал, Торғай, Ақмола, Семей, Жетісу, Сырдария облыстары, Ферғана, Самарқан облыстарындағы және Амудария бөліміндегі қазақ уездері, Закаспий облысындағы және Алтай губерниясындағы іргелес болыстардың жері бірыңғай, іргелі халқы қазақ-қырғыз, халі, тұрмысы, тілі бір болғандықтан өз алтына ұлттық, жерлі автономия құруға; Қазақ-қырғыз автономиясының жер үстіндегі түгі-сумы, астындағы кені Алаш мүлкі болсын;... Қазақ-қырғыз арасында тұрған аз халықтың құқықтары теңгеріледі. Алаш автономия сына кірген ұлттардың бәрі бүкіл мекемелерде санина қарай орын аллоды... н, 2-жалпықазақ съезінің делегаты Әлімхан Ермеков бұл туралы былой деп тебірене жажды:... желтоқсанның 12-і күні, түс ауа, сағат 3-те Алаш автономиясы дүниеге келіп, азан шақырылып ат қойылды. Алты алаштың балансының басы на Ақ орда тігіліп, Алаш туры көтерілді

Сонымен, съезд Алаш автономиясын құру қажеттігін бір ауыздан қолдады. Алаш автономиясының бастау көздерінде тұрған, 2-жалпықазақ съезінің делегаты Әлімхан Ермеков бұл туралы былой деп тебірене жажды:... желтоқсанның 12-і күні, түс ауа, сағат 3-те Алаш автономиясы дүниеге келіп, азан шақырылып ат қойылды. Алты алаштың балансының басы на Ақ орда тігіліп, Алаш туры көтерілді. Үлкен ауылдарға қоңсы қонып, шашылып жүрген қырғыз-қазақ жұрты өз алтына ауыл балды. (Сары арқа, 1918, 22 қаңтар). Ұлттық-терр. қазақ автоном. мелекетін құруда съезд делегаттары бірауыздылық танытқанымен, оны (автономияны) ресми түрде жариялау мәселесінде алауыздыққа жол берді. Бұл жағдай мел. құрылым ретінде жаңадан қалыптаса бастаған автономия үшін қатерлі еді, өйткені автономияны ресми түрде жарияламайынша, оған қазақ халқын, өлкені мекенденег басқа халықтарды сендіру, Алашорда үкіметін мойындату қиын еді. Бүкілқазақтық 2-съезде автономияны жариялау мерзімі жөнінде қызу айтыстар балды. Бұл айтыстардың негізінде қазақ автономиясын жариялауға балланысты өлкені мекенденег қазақ емс халықтардың (ең алдымен орыстардың) пікірін білу және жариялауға тиісті автономияға Түркістан өлкесін мекенденег оңт. қазақтарының қосылу-қосылмау мәселесін нақтылы шешу қажеттігі жатты. Бұл мәселеде бір-біріне қарама-қайшы екі бағыт қалыптасты. Бір бағытты Ә.Бөкейханов басқарды. Оны жақтаушылар съезде өкілдері болмаған Қазақстанды мекендейтін орыстардың еркін білмейінше автономия жариялауды кідірте тұру қажет деді. Ж.Досмұхамедов бастаған Орал облысы мен Бөкей Ордасының өкілдері автономияны дереу жариялауды қажет деп санады. Дегенмен ұлттық, жалпыхалықтық мүддені жеке бастарының саяси ұпай жинауынан жоғары қойған Ә.Бөкейханов пен Ж.Досмұхамедовтың жақтастары Алаш автономиясын жариялау мерзімі туралы ортақ, ымыралы келісімге келді. Екі жақтың көзқарастарын жақындатуға алғашында бүкіл қазақ жерін Түркістан (Қоқан) автономиясының құрамына енуін жақтаған, ал соңынан бұл пікірінен бас тартқан Мұстафа Шоқай оңды рөл атқарды. Съезд қабылдаған ымыралы қаулының негізгі баптары мыналар еді:

2-бүкілқазақ съезі Түркістан өлкесін мекенденег қазақтардың Алаш автономия сына қосылу немсе қосылмау мәселесін талқылау үшін Сырдария облысы қазақтарының съезін шақыруды қажет деп тапты және оған өз өкілдері ретінде Бақыткерей Құлмановты, Міржақып Дулатовты және Тұрағұл Құнанбаевты жіберуге ұйғарды. Осы мәселеге балланысты Ә.Бөкейханов пен М.Шоқай біріккен мәлімдемеге қол қойды. Мәлімдеме Қазақ газетінің 1917 жилғы желтоқсанның 18-індегі 255-і санында жарияланды. Большевиктер партиясы мен Кеңес үкіметі ұлттық-мел. құрылыс мәселелерін шешудің негізіне таптық жіктелу принциптерін алса, Алаш көсемдері бұған керісінше ұлттық бірлік, терр. тұтастық принциптерін таңдады. Ә.Бөкейханов 2-жалпықазақ съезінің қазақтың автономиялы ұлттық-терр. мелекетін құру туралы шешіміне саяси баға бере келіп кейінірек (1919 жилғы 11-і ақпан) былой деп мәлімдеді: съездің бұл шешімдері қазақтар мекенденег территорияда анархияны балдырмау, өлкеде большевизмнің дамуына жол бермеу мүдделерінен турындады... Сол кезде Россияда орын алған жағдайда қазақтардың жариялаған автономиясын жүзеге асыру мүмкін емс еді. Кезекте бостандықтың жауы большевизммен күрес тұрды. Азамат соғысы жилдарында большевиктер басқарған Кеңес үкіметіне қарсы күресте Алашорда үкіметі жеңіліс тапты. Нәтижесінде жеңіске жеткен Кеңес үкіметі Алаш автономиясын және оның үкіметі Алашорданы тарих сахнасынан күштеп кетірді

СӨЖ Та қ рыбы:Алаш қ оз ғ алисында ғ ы саяси т ұ л ғ алар