Табиғат және табиғи ресурстар Табиғат дегеніміз мезгіл мен кеңістікте шексіз, тұрақты қозғалыста, өзгеруде, дамуда болатың бейорганикалық және органикалық дүние. Табиғат – адамзат қоғаминың өмір сүруіне қажетті әлемдегі бүкіл материалдық–энергетикалық, информациалық және әртүрлі табиғи құбылыстардың жиинтығы. Табиғи ресурстар – қоғамның материалдық, мәдени, тағы да басқа мұқтаждығин қанағаттандыру үшін қазіргі кезенде немсе болашақта қолданылатың табиғи органың құрауыштары мен табиғи құбылыстары (атмосфералық ауа, су, топырақ, кен байлықтары, күн радиациясы, ауа райы, өсімдіктер мен жануарлар әлемі, жер қабатыңдағы жилу энергиясы, т. б. жатады).

Табиғи ресурстардың жіктелуі Табиғи ресурстар әртүрлі жолмен жіктеледі: Кол жетерлікке байланысты: o іске асатың немсе нақтылы; o потенциалды. Пайда болуина байланысты: o табиғи, o антропогенді. Химиялық табиғатыңа байланысты: o органикалық, o минералдық. Көздері мен орналасуина байланысты: o жер, o су, o кен, o өсімдіктер, o арман.

Қолдану міндетіне байланысты: өнеркәсіптік, ғылыми, эстетикалық, денсаулық сақтауга қажетті, рекреациялық. Қорларды пандалану мен кәдеге жара ту тұрғысинан: азық-түліктік; энергетикалық; шикізаттық; экологиялық (өмір сүру ортассиның сапалылығы). Ресурстар бөлінеді: бастапқы (тікелей табиғаттан алинатың) косымша материалдық (әртүрлі өндіріс салалариның утилдеуге жататың көсалкы өнімдері) болып та.

Таусылуина байланысты: сарқылатың – топырақ, арман, кен қазбалары. сарқылмайтың – ғарыш, ауа райиның әсері және су көздері. Сарқылатың табиғи ресурстар: қалпина келетін – өсімдіктер және жан-жануарлар дүниесі, кейбір минералды кен көздері; қалпина келмейтін – адамзаттың пандалануы барысинда қайта панда болмайтин және қайта қалпина келуі өте ұзаққа созылатин жаратылыс затрат; салыстырмалы қалпина келетін – қалпина келмейтін қорларға қарағанда өзінің бастапқы күйін қайта қалпина келтіре алтин жүйелер жатады (топырақ қыртысы). Калпина келмейтін табиғи ресурстар: жойылатың – олар қолдану нәтижесінде жойылады, (газ, көмір, мұнай, жертезек пен т. с.) таралатың – қолдану нәтижесінде жойылмай бір тұрден екінші тұрге айналатың ресурстар, (темір және басқа металдардың руда лары, фосфор, күкірт және басқа да элементтердің қосылыстары).

Ғарыш қорларина – күн сәулесінің радиациясы, теңіздің тартылуы мен тассуы жатады. Климаттық қорға – атмосферадағы ауа, жел энергиясы, жауин-шашин жатады. Жер қоры – дақылдар егіліп өнім алинатин жер қыртысиның беткі бөлігі – топырақ. Топырақ құрамыда минералдық затратмен қатар, түрлі органикалық дүниеліктер, микроорганизмдер кездеседі. Жер бетінің толық ауданы 510 млн.км 2 бокса, соның құрлыққа тиесілі үлесі – 149 млн.км 2 (29,2 %). Орман қоры. Орман ағаштариның фотосинтезде атқарар маңызы хорасан. Жер бетіндегі өсімдіктер, ағаштар жилина 100 млрд.тонна фитомасса түзсе (құрғақ массаға шағып есептегенде), оның ішіндегі құрлық бетіндегі көк жамылғы 64 млрд. тонна, ал арман ағаштары 38 млрд. тонна (60%) құрайды. Орман ағаштары, сарқылатин және салыстырмалы қалпина келетін қорлар қатарина жатады.

Минералдык шикізатратдың дүние жүзілік қоры және оларды жилдарда пандалану мөлш ері Шикізаттан алинатин өнім Өлшем бірлігіЭкономика саласиндағы қажеттілікті болжау есептеулері Дүние жүзілік шикізат қоры Шикізат қориның қажеттілікке пандалану мөлшеріне қатинастары Барий Млн. т ,8 Бром Млн. т.15,911 } 30,7 Висмут Мың. т ,3 Германий Мың. кг ,7 Алтин Мың. т.36,541,11,1 Кадмий Мың. т ,1 Күкірт Млн. т ,0 Күміс Мың. т ,4 Фтор Млн. т.12535,40,3 Мырыш Млн. т ,6 Асбест Млн. т ,8 Гипс Млн. т ,8 Графит Млн. т.209,10,5

Жан-жануарлар әлемі. Жер бетінде 1,5 млн-ға жуық тіршілік ететін тірі организмдер бар. Олардың, 1 млн-ға жуығы жануарлар болып келеді. Осы жануарлар биомассы, сан жағинан едәуір мөлшерде болғанымен, тірі организімдер биомассиның 1%-ин ғана құрайды. Энергетикалық қорлар. Энергетикалық қорлардың қалпина келмейтін қатарина көмір, мұнай-газ, торф, сутегі, гелий, литийлер, ал қалпина келетін түрлеріне – фотосинтез өнімдерінің энергиясы, гидроэнергия, балансу және жауин-шашин энергиясы, жел энергиясы, жилу энергиясиның түрлері жатады. Соңғы жилдары, атом энергиясин жүйелі түрде пандалану жолға қойылып отыр. Сондай-ақ, жер қойнауиндағы ыстық су көздерін пандалану да маңызды болып отыр. Күн көзінің энергиясин тиімді пандалану, оны сақтау – адамзат баласиның алдинда шешімін табор мәселелерге жатады. Су қорлары – тұщы су мөлшерінің қоры. Су – сусин ретінде, еріткіш ретінде, тұрмыс қажетін өтеуде, ауыл шаруашылығинда, балық шаруашылығинда және т.б. салехарда кеңінен қолданылады. Адамзат тіршілігінде көп пандаланатины – өзен сулары.

Су жүйелеріндегі су мөлшерінің толық қалпина келуі немсе олардың жаңғыру мерзімі Су жүиесі Жаңғырү мерзімі (жил) Полюс бойиндағы мүзтаулар, мәңгі қар аймағы және жер астиндағы тоң Мұхиттар 2500 Тау басиндағы мұз сендері1600 Жер асты сулары 1400 Көлдер 17 Батпақ сулары 5 Топырақ бойиндағы ылғал 1 Өзен арнасиндағы суларІ6 күн Ауадағы су 8 күн Тірі орғанизмдердегі суларБірнеше сағат

Табиғи қорларды пандалану Тұрмысқа, тіршілікке қажетті өнімдерді алу үшін, жаратылыста кездесетін табиғи қорларды, шикізатратды өңдеп, олардан әр түрлі бұйымдар немсе азық-түлік өнімдері даярланады. Демек, адамзат табиғи қорларды, олардағы шикізат көздерін, зат айналым циклина қатыстырады. Адамзат баласиның табиғи қор көзінен шикізаттың бір немсе бірнеше түрін, өзінің өндеу, пандалану барысиның сатысинда тассымалдауы, олардың өзгеріске ұшырауы - қордың айналымы (ресурсный цикл) деп аталлоды. Егер, табиғатта зат айналымы тұйықталған тізбек бойымен іске асатин бокса, ал, қордың айналымин немсе антропогенді айналым тұйықталған тізбек бойымен іске аспайды. Өйткені, теңізден буланған су қайта жауин-шашин түрінде қайта оралса, шахта да өндірілген көмір қайтадан көмір түрінде шахта дағы кинге келіп қосылмайды. Қорлардағы шикізатты өндеу, тассымалдау барысинда әр түрлі себептердің салдаринан олардың шығины орин аллоды. Мысалы, тасс көмірді жандыру нәтижесінде – күл және шлак қаллоды, әр түрлі газ күйіндегі тотықтар атмосферадағы ауа құрамина қосылады. Демек, қоршаған органы ластаудың басты көзі – табиғи қорларды айналымға түсіргенде түзілетін қалдықтар мен зиянды затрат.

Қор айналыминың схемасы Тұтасс сызықтар – қалдықтарды аз шығару арқылы жоғары тиімділікке жену жолдары. Пунктир сызықтар - қорлардың қайтарылуы.

Табиғатты пандалану. Табиғатты пандалану – адам өз өмірлік қажеттілігін қанғаттандыру үшін қолданылатин қошаған орта қасиеттері мен затраты. Адамның табиғатты пандаланудың төрт форматы бар: өмірді қамтамасыз етуші шаруашылық-экономикалық денсаулықсақтаушы мәдениеттік. Өмірді қамтамасыз ететін формалары: ауаны тиныс алу үшін пандалану, суды ішу үшін, өсімдіктер мен жануарлар әлемін тамақтану үшін. Табиғатты пандаланудың екі түрі бар: жалпы және арнайы. Жалпы табиғатты пандалану арнайы рух сайт сұрауды қажет етпейді (мысалы: суды, ауаны пандалану). Арнайы табиғатты пандалану жеке және заңды тұлғалар сенім берілген мекеме органдардан алған рух сайт негізінде жүзеге асырылады.

Адамның шаруашылық қызымет нәтижесінің салдарина байланысты: - рационалды емс - рационалды (тиімды) табиғат пандалану. Табиғаты рационалды емс пандалану алып келеді: табиғи тесурстардың азаюина, экожүйелердің тепе-теңдігінің бұзылуна, соңинда экологиялық дағдарыс пен апатқа. Бұл туиндайды: өндірушілердің мүддесіздігінен, төмен экологиялық мәдениеттің болуинан, экологиялық процесстерді жете білмеуден, қоршаған органы қорғаудың қағидаларин сақтамаудан.

Табиғатты рационалды (тиімды) пандалану мен қоршаған органы қорғау бір-бірімен тығыз байланысты ұғымдар. Табиғатты қоғау (қошаған органы) – бұл адамдардың өздерінің материалдық және мәдени қажеттілігін терең қанағаттандыру үшін қоршаған органың сапасин жақсарту, табиғи ресурстардың қайта қалыптассу процесін жақсарту мен оларды қорғау, оларды тиімды пандалануға бағытталған халықаралық және қоғамдық шараллодың жүйесі.

Табиғатты тиімды пандалануда қоршаған орта экологиясин бұзбай, технологиялық жетістіктерді шикізат өндірісі мен өндеуде қолдану үшін жалпыға бірдей міндетті түрде сақталтин қағидалар мен шаралар болуы тиіс және оларға төмендегілер жатады: 1. Қоршаған органы жүйелі түрде пандалану және сақтау. 2. Биосфераны оптимизация лоу. Биосфераны оптимизация лоу – табиғи қорлардан шикізат өндіріп, оларды өндегенде, олардың салдарин, қоршаған ортаға тигізер әсерін, тіршілік иелеріне зияндылық келтірмеуін искре отырып, жұмыс жүргізу. Қоршаган органы басқару – бір жүйенің екінші бір жүйеге белгілі мақсатпен оның күйін, қалпин өзгертуге арналған әсері. Басқарудың мәнісі – қоршаған органы өзгертпей, сол қалпинда сақтау ғана емс, оны жүйелі түрде белгілі мақсатта өзгертіп дамыту.

3. Табиғатты пандалануды оптимизация лоу. Өнеркәсіп салалары мен шаруашьшықтың шикізат өнімдеріне, күңделікті және алдағы белгіленген уақыт бөлігінде қажеттілігін жоспарлы түрде, белгілі мақсат үшін мемлекеттік дәрежеде шешу жолдары – табиғи қорларды пандалануды оптимизация лоу болып саналды. 4. Шикізат өңдіру қарқининан алинатин өнім қарқининың өсуі - өндіріске жеткізілетін шикізатты өңдеу мен пандалануды қалдықсыз толық іске асыру. 5. Жаратылыс дүниелері мен техника үңдестігі. Аталған мәселені шешу, табиғат-техникалық жүйелер немсе геотехникалық жүйелер құрудан басталлоды. Табиғи- техникалық жуйелер деп іс-қимыл өндіріс барысинда, жоғары тиімділікпен жұмыс атқаратин машина-механизм дер мен қоршаған орта күйін экологиялық тиімді қалпинда сақтайтин, табиғи қорлар мөлшерін қайта қалпина келтіріп отыратин, жаратылыс дүниелерін қоса қарастырған бөлікті атауға болады.

6. Өндірісті шоғырландыру. Өндіріс ориндариның шикізат көздеріне жақин орналасуин, өнеркәсіп өнімдерінің, өзге бұйымдар дайиндауда шикізат болып табылатиндығин искре отырып, жер жағдайларина, энергия қолдану түріне қарай жайғастырылуин өндір істі шоғырландыру деп атайды. 7. Өндірісті экологиялық қауіпсіздеңдіру. Өндірісті экологаялық қауіпсіздеңдіру мәселелеріне – қалдықсыз технологияны қолдану, қоршаған ортаға зиянды және өзге затратды шығармау мен табиғатта жүретін зат айналымин бұзбау шаралары және оған мейлінше жуықтау шаралары жатады. Бұл ретте, өндіріс қалдықтары, коршаған органы ластамай, табиғи қор құрамин толтыруға жұмсаллоды.