Sinir sistemi (lat. Systema nervosum). Heyvanlar t ə kamül etdikc ə onlarda qıcı ğ a qarşı yaranan reaksiyalar mür ə kk ə bl ə şmiş v ə n ə tic ə d ə h ə min reaksiyaları yerin ə yetir ə n v ə orqanizmin işini qaydaya salan xüsusi elementl ə r meydana çıxmışdır. Bunlara sinir elementl ə ri (sinir sistemi) deyilir.lat. Heyvanlar t ə kamül etdikc ə onlarda qıcı ğ a qarşı ə m ə l ə g ə l ə n reaksiyalar mür ə kk ə bl ə şmiş v ə n ə tic ə d ə h ə min reaksiyaları icra ed ə n v ə orqanizmin f ə aliyy ə tini qaydaya salan xüsusi elementl ə r meydana çıxmışdır. Bunlara sinir elementl ə ri (sinir sistemi) deyilir. H ə r bir canlı orqanizm yaşadı ğ ı xarici mühitd ə n qıcıq q ə bul etm ə y ə v ə h ə min qıcı ğ a qarşı müvafiq reaksiya tör ə tm ə y ə qadirdir. Bu xüsusiyy ə t h ə yati t ə zahürl ə rd ə n biri olub, qıcıqlanma adını daşıyır.

1) Somatik (lat. soma – b ə d ə n dem ə kdir) ya animal (heyvani)lat. 2) Vegetativ ya bitki sinir sistemi.

Somatik sinir sistemieninə zolaqlı sklet əzələlərini və bir qism daxili üzvlərin (dil, damaq, udlaq və qida borusunun yuxarı hissəsi) əzələlərini innervasiya edir və duyğu üzvləri vasitəsilə insan orqanizmini xarici mühitlə rabitədə saxlayır.

Vegetativ sinir sistemi daxili üzvləri (həzm, tənəffüs, sidik-cinsiyyət aparatlarını), vəziləri, dərinin saya əzələlərini, ürəyi və damarları innervasiya edir. Bu sistem eyni zamanda sklet əzələlərini də təchiz edir, onların tonusunu nizama salır; bütün üzvlərin qidalanmasını təmin edir (trofik vəzуеifə daşıyır). Veqetativ sinir sizteminin əsas funksiyası beyin qabığı ilə birlikdə daxili orqanların fəaliyyətini nizamlanmaqdan ibarətdir.

Mərkəzi sinir sisteminə beyin – lat. encephalon və onurğa beyni – lat. medulla spinalis, ucqar sinir sisteminə isə beyindən çıxan 12 cüt kəllə (beyin sinirləri) – lat. nn. craniales (nn. cerebrales – BNA) və onurğa beynindən çıxan 31 cüt onurğa beyni sinirləri – lat. nn. spinales aiddir.lat. kəllə (beyin sinirləri)lat. Ucqar sinir sisteminə qeyd olunan sinirlərdən başqa qanqlionlar (sinir düyünləri) və xarici mühitdən, ya orqanizmin özündən (daxili mühitdən) qıcıqları qəbul edən, ya qıcıqları işcil üzvlərə (əzələlərə, vəzilərə) verən uc aparatlar – reseptorlar da daxildir

Sinir sisteminin v ə zif ə l ə rin ə g ə ldikd ə qeyd etm ə k lazımdır ki, o, orqanizmi t ə şkil ed ə n sisteml ə rin f ə aliyy ə tini nizama salır; bununla da orqanizmin v ə zif ə c ə v ə hd ə tliyi v ə tamlı ğ ı t ə min edilir. Sinir sisteminin ə sas v ə zif ə l ə rind ə n biri d ə ondan ibar ə tdir ki, o, orqanizml ə xarici mühit arasında olan qarşılıqlı t ə siri t ə min edir. Sinir sistemi düy ğ u üzvl ə rind ə v ə daxili orqanlarda olan xüsusi hiss ə si uc aparatlar (reseptorlar) vasit ə sil ə müxt ə lif qıcıqları q ə bul ed ə r ə k, orqanizmin onlara qarşı bütün reaksiyalarını t ə min edir v ə bununla da orqanizml ə onun yaşadı ğ ı mühit arasında v ə hd ə t yaradır.

Q ə dimd ə n psixika haqqında iki t ə lim – materialist v ə idealist t ə lim vardır. Psixologiyanın bir elm kimi inkişafı ə sas ə n materialit t ə limin inkişafı il ə ba ğ lı olmuşdur. Psixika obyektiv al ə min subyektiv inikasından ibar ə tdir. İ nikas materiyanın ə n ümumi xass ə sidir. İ nikas dedikd ə iki obyektin qarşılıqlı t ə siri prosesi v ə onun n ə tic ə si n ə z ə rd ə tutulur. Bu zaman h ə min obyektl ə rd ə n birind ə ə m ə l ə g ə l ə n d ə yişiklikl ə r o birini t ə siri il ə ş ə rtl ə nir v ə sonuncunun strukturuna uy ğ un olur. İ van Seçenov sübut etdi ki, psixika reflekor (latınca reflexus – ə ks olunan dem ə kdir) xarakter daşıyır.İ van Seçenov Akademik İ van Pavlov reflektor n ə z ə riyy ə ni geniş eksperimental t ə dqiqatlar ə sasında yeni faktlarla z ə nginl ə şdirdi. Onun ali sinir f ə aliyy ə ti haqqındakı t ə limi reflektor n ə z ə riyy ə nin inkişafında xüsusi m ə rh ə l ə t ə şkil edir. İ van Pavlov Psixika haqqında elmi t ə s ə vvürl ə rin formalaşmasında t ə bi ə tşünaslıq mühüm rol oynamışdır. Müasir t ə s ə vvürl ə r ə gör ə psixi funksiyalar beyin sah ə l ə rinin birg ə işi say ə sind ə h ə yata keçiril ə n funksional sisteml ə r (P.K.Anoxin) kimi f ə aliyy ə t göst ə rir. Onun sistem t ə şkil ed ə n m ə rk ə zi amili işin n ə tic ə si v ə ya m ə qs ə di il ə uzlaşırlar.t ə bi ə tşünaslıq

Psixixanın keçdiyi tarixi inkişaf m ə rh ə l ə l ə rinin elmi izahı göst ə rdi ki, psixika h ə m d ə beynin xass ə sidir ( İ nsanın baş beyin qabı ğ ının arxa - ə ns ə hiss ə sind ə görm ə,baş beyin qabı ğ ının gicgah hiss ə sind ə eşitm ə, baş beyin qabı ğ ının ə mg ə ( ə mg ə k)hiss ə sind ə hafiz ə hüceyr ə l ə ri yerl ə şir) v ə psixi f ə aliyy ə t beyind ə ki, fizioloji mexanizml ə rin vasit ə si il ə h ə yata keçirilir. Fizioloji mexanizml ə r(hüceyr ə l ə rin) is ə üç funksiyanı yerin ə yetirirl ə r: *Birinci, qıcıqlandırıcıların t ə sirini qavramaq; Fizioloji mexanizml ə r(hüceyr ə l ə rin) is ə üç funksiyanı yerin ə yetirirl ə r: 1 qıcıqlandırıcıların t ə sirini qavramaq; 2 qıcıqları ə s ə b impulslarına çevirm ə k; 3 davranışı planlaşdırılmaq v ə t ə nziml ə m ə k. Bütün bu mür ə kk ə b iş bütövlükd ə orqanizmin mühitd ə istiqam ə tl ə nm ə sini t ə min etm ə y ə xidm ə t edir. Psixikanın ə sas funksiyası xarici t ə sirin ə ks olunması v ə davranışın (f ə aliyy ə tin) t ə nziml ə nm ə sidir

Beyin insan orqanlarından biri.insan Beyin duy ğ u orqanlarını v ə hormonların ifrazatını idar ə ed ə r. İ radi h ə r ə k ə tl ə rin idar ə m ə rk ə zidir. Qan t ə zyiqi, vücud istiliyi, susamaq v ə acıqma ğ ı idar ə edir. Zehin, irad ə, hirs m ə rk ə zl ə ri beyind ə yerl ə şirhormonlar

Baş beyin Onur ğ a beyn Beyin kötüyü Orta beyin Beyincik Ara beyin Ön beyin

Psixika reflektor (latınca reflexus - ə ks olunan dem ə kdir) xa­ rakter daşıyır. Biz h ə r hansı bir cismi qavrayanda v ə ya n ə bar ə d ə is ə düşün ə nd ə burada hansı sinir hüceyr ə l ə rinin iştirak etdiyini ad ə t ə n hiss etmirik. Bundan başqa, neyrofızioloji proseslor psixi proscsl ə rd ə t ə msil olunmurlar, y ə ni bizim başımızda ə m ə l ə g ə l ə n sur ə tl ə rd ə neyrofızioloji proseslor deyil, cisim v ə hadis ə lorin xüsusiyy ə tl ə ri -r ə ngi, forması, h ə cmi, başqa cisim v ə hadis ə l ə rl ə qarşılıqlı olaq ə si v ə s. ə ks olunur. İ dealistlor h ə miş ə bu faktdan istifad ə edor ə k psi­xi hadis ə l ə ri cisimsiz (y ə ni beyinl ə ə laq ə si olmayan) hadis ə l ə r ki­mi xarakteriz ə etmiş, ruhi al ə min mövcud oldu ğ unu ir ə li sürmüşl ə r

«Subycktiv» sözü «subyekt» sözündən omələ golmişdir. Onun psi­xoloji mənası aydındır: obyektiv aləm kimin başında əks olunur? -Subyektin. Məsələnin mahiyyəti ondan ibarotdir ki, psixi inikas mexaniki inikasdan (güzgü misalını xatırlayın) köklü surətdə fərqlənir: mexaniki inikasdan fərqli olaraq obyektiv aləm insanın başında əks olunur, həyat fəaliyyəti subyekti kimi onun bütün özünəmoxsus insani xüsusiyyotləri - tələbatları, maraqları, mövqeyi vo s. psixi inikas proseslərində bu və ya digər dərəcədə təzahür edir. Bu o deməkdir ki, psixika obyektiv alөmin subyektiv inikasıdır. Subyektivlik psixikanın ümumi xarakteristikasıdır. Deməli, psixi inikasın subyektiv xarakter daşıdığını qcyd edənde, onun məzmunu (psixikanın məzmununu obyektiv aləm təşkil edir) deyil, cərəyan etmə forması nəzərdə tutulur.

Reseptor – qıcıqlandırıcıları resepsiya etmək (mənimsəmək, qəbul etmək) üçün uyğunlaşmış orqandır. Reseptorlar istənilən qıcıqlandırıcı­ ları deyil, hər bir reseptor müəyyən bir qıcığı qəbul etməyə uyğunlaşır. Məsələn: Tanqoreseptorlar – toxunmanı; Qustoreseptorlar – dadla bağlı qıcıqları; Stiboreseptorlar – iylə bağlı; Fonoreseptorlar – səsi; Fotoreseptorlar – işığı resepsiya etmək üçün uyğunlaşır.

Analizator- duyğunun əmələ gəlməsi üçün zə­ruri olan anatomik-fizi­oloji apparatdır. Dəridə və eləcə də, selikli qişalarda ağız boşluğunun, dilin, udlağın, üzərini örtən selikli qişalarda çoxlu miqdarda dəri reseptorları yerləşir. Bu reseptorlar vasitəsilə çox müxtəlif qıcıqlar: istilik, soyuq, ağırlıq, mexaniki təzyiq və s. qəbul edilir. Bu reseptorlar sayəsində əşyalara əl vurmaqla onların səthinin xarakteri, onun ümumi forması, hətta hansı materialdan ibarət olduğu müəyyən edilir. Həmin reseptorlarda əmələ gələn oyanmalar mərkəzəqaçan neyronların uzun çıxıntıları ilə beyin yarımkürələri qabığının mərkəzi şırımının arxasında yerləşən dəri hisiyyatı nahiyəsinə ötürülür və burada qıcıqlar analiz olunur.Dəridağızdilinudlağın

Xarici qıcığı qəbul edən səth –reseptor: göz, qulaq, dəri və s.; Mərkəzəqaçan – afferent sinir və mərkəzdənqaçan – efferent sinir; Analizatorun beyin nahiyəsi (qabıqaltı və qabıq şöbələri). Duyğu və qavrayışın baş verməsi üçün bütün analizatorun bir tam kimi işləməsi lazımdır. Analizatorun hər-hansısa bir hissəsində problem olduqda, duyğu yaranmır.

Mərkəzi sinir sisteminin iştirakı ilə orqanizmin xarici və daxili qıcıqlara qarşı verdiyi cəld cavablara deyilir. Refleks lat.reflecto – əks edirəm sözündən alınmışdır. Hər bir refleksin meydana çıxması üçün müəyyən bir yol lazımdır. refleks aktında sinir hisslərinin getdiyi yola refleks qövsü adı verilmişdir. Refleks qövsü iki növdür.Reflekslat. Sadə refleks qövsü iki neyrondan ibarətdir Mürəkkəb refleks qövsündə isə ikidən artıq neyron iştirak edir.

Ş ə rtsiz v ə ya anadang ə lm ə refleksl ə rin ə sas hiss ə si insan do ğ ulduqda instinkt ş ə klind ə tam inkişaf etmiş formada t ə zahür edir. Bu refleksl ə r anadang ə lm ə oldu ğ undan h ə yat prosesind ə yox olmur v ə başqaları il ə ə v ə z olunmur, yalnız keyfiyy ə t d ə yişikliyin ə u ğ rayır v ə ya müv ə qq ə ti tormozlanır. Ş ə rtsiz qıcıq ş ə klind ə bu refleksl ə r ş ə rti refleksin yaranmasında bilavasit ə iştirak edir.

Ş ə rti refleksl ə r h ə yat prosesind ə ə m ə l ə g ə lir v ə ş ə rti qıcıq ə h ə miyy ə tini itirdikd ə tormozlanır, ə v ə zind ə yeni ş ə rti refleksl ə r yaranır. Refleksl ə r h ə r hansı qıcıqla möhk ə ml ə ndirilm ə dikd ə, tormozlanma ə m ə l ə g ə lir. İ nsanlarda davranış reaksiyaları ə sas ə n m ə qs ə dyönlü xarakter daşıyır v ə bu reaksiyaların s ə viyy ə sin ə, ciddiliyin ə v ə z ə nginliyin ə ikinci siqnal sistemi, y ə ni nitq qabiliyy ə ti bilavasit ə t ə sir edir.