ELEKTR XAVFSIZLIK ASOSLARI

2 Inson hayotini elektr yoyi, magnit maydoni ta`siri va static elektr toki ta`siridan himoya qilish uchun yo`naltirilgan texnik tadbirlar va vositalar tizimiga elektr xavfsizlik deb ataladi. Elektr qurilma - qurilma, mazkur qurilmalarda elektr toki taqsimoti, qiymat ko`rsatkichlarida o`zgarishlar yuz beradi. Mazkur qurilmalarning o`zlari ham ma`lum miqdorda elektr tokini iste`mol qiladi. Ular kimoyoviy va galvanic elementlardan iborat tok ishlab chiqarish manbalariga ham ega bo`lishi mumkin. Elektr jarohat- elektr toki yoki elektr yoyi ta`sirida yuzaga kelgan jarohat turi. ELEKTR XAVFSIZLIK

3 texnik – elektr qurilmalarning belgilangan xavfsizlik va texnik talablarga javob bermasligi yoki ishlab chiqarish jarayonidagi, ta`mirlashdagi defektlar sabab bo`lishi mumkin. Tashkiliy-texnik- ekspluatatsiya davrida xavfsizlik qoidalariga ta`alluqli texnik tadbirlarning bajarilmasligi; - Nosoz yoki eskirgan uskunalarning o`z vaqtida almashtirilmasligi. Tashkiliy – xavsizlik tadbirlarining o`rnatilgan vaqt va trtibda bajarilmasligi, amalga oshiriladigan ishlarning belgilangan vazifalarga mos kelmasligi. Tashkiliy-ijtimoiy- belgilangan me`yordan ortiqcha ishlash; bajariladigan ishni nomutaxassis tomonidan amalga oshirilishi; mehnat qoidalarining buzilishi; elektr qurilmalarda ishlash uchun 18 yoshga to`lmagan shaxslarga ishlashga ruxsat berish; ishni bajarish uchun tibbiy ruxsatnomaga ega bo`lmagan shaxslarning jalb qilinishi. ELEKTR JAROHATLANISH SABABLARI

4 ELEKTR JAROHATLANISH SABABLARINING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI Xavfning ko`zga ko`rinadigan tafsilotlarining yo`qligi. Elektr simi uzilishi ta`sirida bo`lgan maydon ichida harakatlanishda, kuchlanish ostidagi elektr qurilma qismlari bilan kontaktda bo`lishda va himoya qatlami ochilib ketgan tok uzatish elemnti ta`siri bor joyda harakatlanish. Elektr tokening qo``qqisdan ta`sir etishi tufayli inson organizmining himoya funksiyalarining pasayib ketishi: tok ta`sirida beixtiyor yuzaga keluvchi hatti- harakatlar natijasida organizmning tok o`tkazuvchi boshqa elemtlar bilan kontaktda bo`lishi yoki yuqoridan(balandlikdan) pastga yiqilib tushishi.

5 ELEKTR TOKININING INSON ORGANIZMIGA TA`SIRI biologik – inson organizmi to`qimalarining junbushga kelishi va ta`sirlanishi. Mazkur ta`sir natijasi sifatida skelet mushaklarining qattiq siqilishi ba`zi hollarda nafas olishning to`xtab qolishini, yoki ovoz pardalarining shishib ketishi oqibatida bo`g`ilishni kuzatish mumkin. elektrolitik – inson organizidagi suyuqliklarning elektr toki ta`siridagi elektroliz hodisasining yuz berishi (to`qimalarning edirilishi), o`z navbatida qon to`qimalari va molekulalari xususiyatlarining o`zgarishi. Issiqlik – inson tanasi ayrim a`zolarining kuyishi va qon hamda qon tomirlarining tok ta`sirida qizib ketishi. mexanik – inson tanasi a`zolari va to`qimalarining qatlamlarga ajralib ketishi va to`qimalarning yorilishi.

6 ELEKTR TOKI TA`SIRIDAGI JAROHAT TURLARI mahalliy (elektr toki ta`sirida kuyish, elektr toki belgilari(ko`karib qolish), teri metallazizatsiyasi, elektrooftalmiya, mexanik jarohatlar) – elektr toki ta`siridagi noxush holatlarning 20 %; umumiy (elektr toki urishi) – 25 %; aralash (mahalliy va umumiy) – 50 %.

7 ELEKTR TOKI TA`SIRIDA KUYISH JAROHATI – elektr toki ta`sirida kuyish-bu elektr toki o`tkazgichi (elektrod)ning inson tanasi bilan kontaktga kirgan joyidagi jarohat turidir. Kuyish natijasida inson terisidan o`tgan elektr toki ta`sirida ajralgan issiqlik miqdori Joul Lens qonuni asosida aniqlanadi: II – inson tanasidan o`tuvchi elektr toki(А); RI – inson tanasining qarshiligi (Ом);

8 ELEKTR TOKI TA`SIRIDA KUYISH JAROHATI TURLARI Elektr toki ta`sirida (kontaktli) – inson tanasi orqali o`tuvchi tok ta`sirida yuzaga keladi – jabrlanuvchilarning 38 % ni tashkil etadi; yoyli – inson tanasiga elektr yoyi ta`sirida yuzaga keladi. Jabrlanuvchilarning – 25 % ni tashkil etadi. Elektr ta`sirida kuyish darajalari I darajali – terining qizarishi; II darajali – teri yuzida qavariqlarning paydo bo`lishi; III darajali – terining ko`mirga aylanishi va o`lishi; IV daraja – teri ostidagi to`qimalar va suyaklarning ko`mirga aylanishi.

9 ELEKTR TOKI TASIRIDA INSON TERISIGA METALLNING TA`SIRI Elektr yoy ta`sirida erigan metall bo`lagining inson terisiga kirib qolishi. Teri metallizatsiyasi. Katta kuchlanish ta`siridagi ajratish qurilmalari va uskunalari qaysi ranga va qaysi turdagi metalldan tayyorlanganiga bog`liq. Yashil – qizil rangdagi mis bilan kontaktda yuzaga keladi. Ko`kimtir- yashil – latundan tayyorlangan yuzalar bilan kontaktda; Kulrang- sarg`ish- qo`rg`oshin bilan kontaktda; Ma`lum vaqt ichida terining metallizatsiya bo`lgan qismi teridan ajrab tushib ketadi. Og`riqlar o`tadi.

10 ELEKTR MEXANIK JAROHATLAR – elektr toki ta`sirida mushaklarning beixtiyor qisqarishi. Natijada terining yorilishi, qon tomiri va asab tolalarining shikastlanishi, bog`imlarning chiqishi yoki sinishi kuzatilishi mumkin. Mexanik jarohatlar – odatda juda kam uchraydi lekin uzoq davolanadigan jarohatlar turiga kiradi.

11 ELEKTROOFTALMIYA Elektr yoyi spektriga kiruvchi ultrabinafsha va infraqizil nurlar ta`sirida ko`z soqqasining shamollashi. Juda kam uchraydi. Aksariyat holatlarda payvandlash ishlarini o`tkazishda texnika xavfsizligi qoidalariga rioya qilmaslik oqibatida yuz beradi. Jabrlanuvchilarning (1-2 %) ni tashkil etadi.

12 ELEKTR TOKI URISHI – elektr jarohat, elektr tokining reflektor ta`sirida vujudga keladi. (nerv tizimini falajlaydi). Elektr toki inson tanasidan o`tish asnosida asab tizimi nerv tolalariga ta`sir o`tkazadi va inson tanasi a`zolari va mushaklari qattiq qisqarishi, yurak to`xtab qolishi asoratlarini namoyon qilishi mumkin.

I daraja – mushaklarning tez tomir tortish qabilida qisqarishi. II daraja – mushaklarning tez tomir tortish qabilida qisqarishi, hushidan ketishi, lekin yurak urishi va nafas olishi saqlanib qolgan. III daraja – hushidan ketishi va yurak urishi hamda nafas olishi buzilgan; IV daraja – klinik o`lim, nafas olishi va yurak urishi toxtab qolgan. Tomirlarda qon oqishi toxtagan. 13

V gach bo`lgan kuchlanish ta`sirida jarohatlanish Imkoniyat doirasida tez amalga oshirish zarur: Tok manbai ajratkich(rubilnik)larini uzing; Tokka ulangan shtepselni uzing; Xavfsizlik tiqinlarini chiqazib tashlang; Xavfsizlik tiqinlarini uzing …. Agarda elektr uskunani tezda kuchlanish ta`siridan chiqazishning (o`chirishning) imkoniyati bo`lmasa u holda qutqaruvchi quyidagi ishlarni amalga oshirishi shart: Quruq taxta, g`ola yoki tok o`tkazmaydigan kiyimni ustiga chiqib olishi va rezina kalish kiyib olish; Dielektrik qo`lqoplarni kiyishi yoki qo`llarni quruq sharf, lattlar bilan o`rab olish; Qutqaruvchi jabrlanuvchi tanasiga yoki metal predmetlarga tegishi mumkin emas, jabrlanuvchini faqat kiyimidan ushlashi mumkin.

15 TOK OTKAZUVCHI ELEMNTDAN OZOD QILISH USULLARI Tok o`tkazmaydigan istalgan quruq predmet (cho`p, taxta, arqon va h.k…); Jabrlanuvchini dielektrik qo`lqop yordamida yoqasidan yoki kiyimini etagidan ushlab torting; Tok o`tkazuvchi simni yog`och dastali bolta yoki chopqi bilan uzib tashlang; Dastasi himoya qatlamli (izolyatsiyalanagn) ombur bilan fazalarni uzib tashlang.

16 YUQORI KUCHLANISH TA`SIRIDAGI ELEKTR JAROHAT (1000 V) Qutqaruvchi dilektrik oyoq kiyim va qo`lqoplar yordamida ishlashi kerak. Barcha qutqaruv ishlari simlardan o`tayotgan kuchlanishga mo`ljallangan shtanga yoki maxsus iskanja yordamida amalga oshirilishi zarur. Jabrlanuvchiga birinchi yordam ko`rsatishda xavfsizlik qoidalariga rioya qiling.

17 ELEKTR TOKI TA`SIRIDA JAROHAT OLISHGA TA`SIR O`TKAZUVCHI OMILLAR Eletr toki chastotasi (eng xafli chastota sanoat chastotasi 50 Gerts) Inson tanasidan elektr tokining o`tish yo`llari (tokning eng xafli o`tish yo`llari: qo`l-qo`l, qo`l-oyoq, oyoq-oyoq) Inson organizmining individual xususiyatlari (yurak qon tomir kasalligiga chalingan, ichki sekretsiya kasalligi bor, nafas olish tizimi va asab kasalligiga duchor bo`lgan insonlar elektr jarohatlari olishsa, bu jarohat sog`liqqa juda qattiq ta`sir qilishi mumkin)

18 INSON ORGANIZMIGA ELEKTR TOKI TA`SIRINING TAFSILOTLARI Tok, мА O`zgaruvchan (50 Gerts) elektr tokiDoimiy tok 0,5- -1,5 Tok ta`siridagi hislar: yengil achishish, terining jimirlashiHech qanday alomatlar sezilmaydi Yelka va qo`llarda qattiq og`riq va tomir tortishi seziladi. Elektrodlardan qo`lni ajratib olish qiyin. Terining qattiq qizib ketishi kuzatiladi Qo`llarda chidab bo`lmaydigan darajada og`riq seziladi. Elektrodlardan qo`lni ajratib olishning imkoniyati yo`q.(Qo`yib yubormaydigan tok). Kontakt yuzasida va atrofida teri qizib ketadi Qo`l va ko`krak qafasida qattiq og`riq seziladi. Nafas olish qiyinlashadi. Tok ta`siri to`xtatilmasa nafas olish toxtaydi va jabrlanuvchi hushidan ketadi. Qattiq qizish, og`riq va qo``larda tomir tortish asoratlari kuzatiladi. Elektrodlardan qo`lni ajratib olinsa – qattiq og`riq seziladi Bir necha soniyadan keyin nafas olish toxtaydi, yurak urishi buziladi. Tok ta`siri uzoq davom etsa yurak fibrillyatsiyasi yuz beradi. Ichki va tashqi a`zolarda qattiq qizib ketish kuzatiladi. Qo`l va ko`krak qafasida qattiq og`riq seziladi. Elektrodlardan qo`lni ajratib olishning imkoniyati yo`q.(Qo`yib yubormaydigan tok) sekundda yurak fibrilyatsiyasi, yana bir necha sekunddan keyin nafas olish to`xtaydi.

19 ELEKTR USKUNALAR BILAN ISHLASHDA XAFVSIZLIK KO`RSATKICHLARI seziluvchi boshlang`ich tok – mazkur tokning 50 Gerts chastotadagi eng kichkina qiymati 1 мА ni tashkil etadi; boshlang`ich qo`yib yubormaydigan elektr to`ki – jabrlanuvchi elektr toki ta`siridan mustaqil qutila oladi, tok kuchi 10 мА; boshlang`ich fibrillyatsion tok – 50 мА miqdordagi tok ta`sirida yurak qorinchalari fibrillyatsiyasi yuz berishi mumkin. Shartli ravishda xavfsiz tok kuchi - 10 мА Inson hayotiga chek qo`yadigan miqdor мА Elektr uskunalarda ishni tashkil etishda himoya tadbirlari va xavfsizlikni tashkil etish uchun quyidagi asosiy 3 ta ko`rsatkichga e`tibor qilish zarur:

20 U l и U F – chiziqli va faza kuchlanishi; R I – inson tanasi qarshiligi (1 kOm) ELEKTR TOKI TARMOG`IGA IKKI FAZALI BEVOSITA KONTAKT Chuqur o`rnatilgan neytral bilan (U kuchlanish 1 kW)

21 ELEKTR TOKI TARMOG`IGA IKKI FAZALI BEVOSITA KONTAKT U T и U F – chiziqli yoki tarmoqdagi kuchlanish; R I – inson tanasi qarshiligi (1 kOm) Chuqur o`rnatilgan neytral bilan (U kuchlanish 1 kW)

22 BIR FAZALI BEVOSITA KONTAKT U F – fazali kuchlanish; R Ч – inson tanasi qarshiligi (1 kOm); R ok и R p – oyoq kiyim va pol qarshiligi; R IZ – yerga nisbatan fazali simlarning himoya qatlami (izolyatsiyasi) qarshiligi Chuqur o`rnatilgan neytral bilan (U kuchlanish 1 kW)

23 U F – fazali kuchlanish; R I – inson tanasi qarsgiligi (1 kOm); R ok и R p – oyoq kiyim va pol qarshiligi; R О – transformatorning yerga ulangan neytrali qarsghiligi BIR FAZALI BEVOSITA KONTAKT Chuqur o`rnatilgan neytral bilan (U kuchlanish 1 kW) UFUF

24 Bevosita kontaktda bo`lishda kuchlanish Kontaktda bo`lish kuchlanishi U kb yerga ulash simidan oqish joyida: U З – yerga ulovchi qurilma kuchlanishi; α – kontaktda bo`lish kuchlanishi koeffisienti, mazkur ko`rsatkich yerga ulanish elementi konstruksiyasiga bog`liq.

25 Qadamdagi kuchlanish…

26 ELEKTR XAVFSIZLIK QOIDALARIGA RIOYA QILING!