Ыбырай Алтынсарин (шин аты Ибраһим, ) қазақтың аса көрнекті ағартушы- педагоги, жазушы, этнограф, фольклоршы. қоғам қайраткері.

Ыбырай Алтынсарин Қостаннай облысының Затобол ауданында 1841 жилы туған. Әкесі Алтынсары арте өлген. Ыбырай атласы Балқожа бидің тәрбиесінде болған ж. Орынбор шекера комиссиясының қазақ балалары үшін ашқан мектебіне оқуға түседі. Мектепті бітірген соң, Орынбор шекера комиссиясында әскери старшина болып қызмет атқаратын үлкен әкесі Балғожа Жаңбыршыұлының хатшысы болады ( ). Орынбор облыстық басқармасында тілмаштық қызмет атқарады жилы Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балалары үшін мектеп ашу тапсырылады, әрі сол мектепке орыс тілінің мұғалімі болып белгілінеді. Ыбырайдың бүкіл өмірін арнаған ағартушылық-педагогтық қызметі посылай басталады. Тікелей өзінің араласуымен халықтан жинаған қаржыға мектеп үйін және интернат салып, 1864 жилы 8 қаңтарда мектептің жаңа ғимаратын салтаннаты түрде пшады.

Орынбор генерал-губернаторының тікелей тапсыруы бойынша Торғайда төрт рет уездік судья болып ( ), торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі ( ) қызметін атқарады. Ыбырай инспекторлық қызметке кіріскен соң оқу-ағарту жұмыстарын одна әрі жандандырып, Елек, Қостаннай, Торғай, Ырғыз уездерінде бір-бірден екі кластық орыс-қазақ мектептерін пшады, 1888 жилы 10 сәуірде Орскіде бастауыш мектептер үшін қазақ жатарынан оқытушылар даярлайтын мұғалімдер мектебі ашылады. Ыбырай мұнан әрі қазақ жастары арасынан экономика, ауыл шаруашылығы, қол өнер кәіспшілігі салаларына қажетті мамандар даярлайтын училищелер ашуға көп күш жұмсайды. Тіптен, Қостаннайдан ашылатын ауыл-шаруашылық училищесіне өзінің иелігіндегі жерін беретіні туралы өсиет қаллодырады. Ыбырайдың қазақ қыздары үшін Торғайда, Қостаннайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде мектеп-интернат аштыруының тарихи мән-маңызы зорьь баллоды

Ыбырайдің пікірінше, мектептерге арналып жазылатын оқу кітаптары өзінің идеялық мазмұны және нақты материалдары жағынан анна тілінің және халық данналығының бай қазынасына негізделуге тиіс баллоды ж. оның «Қазақ хрестоматиясы» аты оқулығы және дидактик. оқу мәселесі жөнінде «Қазақтарға орыс тілін үйретудің бастауыш құралы» жарық көрді. Бұл екі кітап та қазақ балаларын кириллица негізінде оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары баллоды.

Орынборда оқып жүрген кезінде шығыстанушы ғалым В.В. Григорьевпен жақын танысып аллоды. Ол өзінің бай кітапханнасын Ыбырай Алтынсариннің еркін пайдалануына рұқсат етті. Білімге құштар жас бос уақытының бәрін де сол кітапханнада өткізді. Дүние жүзі әдебиетінің классиктері У. Шекспирдің, И. Гетенің, Д. Байронның, А. Пушкиннің, Н. Гогольдің, М. Лермонтовтың, Ғ. Низамидің, А. Фирдоусидің, Ә. Науаидың шығармаларын зорьь зейін қойып оқыды. Ы. Алтынсариннің педагогикалық көзқарасының қалыптасуына орыс педагоги К. Ушинскийдің және чех ойшылы Я. Коменскийдің еңбектерімен таныс болуы игілікті әсерін тигізді. Ы. Алтынсарин орыстың көрнекті демократ тары Н.Г. Чернышевскийдің, Н.А. Добролюбовтың, А.И. Герценнің және басқалардың шығармаларымен де таныс баллоды.

Ыбырай – жаңа дәуірдегі қазақ әдебиетінің қалыптасуына қомақты үлес қосқан. Ол қазақ жастарын ең аллодымен оқу, өнер-білім, тех-ны игеруге шақырады («Оқысаңыз, балалар, Шамнан шырақ жағылар. Тілегенің аллодыңнан, Іздемей-ақ табылар»). Оқу, білімнің пайдасы қандай, ол неге керек денег мәселеге келгенде, оның өмір үшін, болашақ үшін қажет екенін талдан көрсетеді («Ата-енең қартаиса, Тіреу полар бұл оқу. Қартайғанда мал таиса, Сүйеу полар бұл оқу»). Тек этнографқанна оқу-ағарту жұмыстары емс, Ыбырай сонымен бірге сол кездегі қоғамдық саяси өмірге сергей араласып, ғылым-білімге, еңбек пен өнерге, дінге, ияға қатысты мақалалар жажды. Оның, әсіресе, көркем еңбектері қазақ әдебиетінің қалыптасуына айрықша ықпал етті.

Үкімет 1989 ж. 22 желтоқсандағы қаулысымен Ыбырайдің туғанына 150 жил толуына орай мерейтойы өткізіліп, ұстаздың мұраларына арналған ғылыми, тарихи, педогогикалық еңбектер жарық көрді. Арқалық қаласында Ыбырай мұражайы ашылды. Тобыл бойындағы Ыбырай қыстауы жанында, мүрдесі қойылған жердь, Ыбырайға күмбезді мазар орнатылды. Ыбырай есімі берілген аудан, ауылдар, оқу оырндары, көшелер, жер атаулары Қазақстанның түкпір- түкпірінде кездеседі.