Ш. Уалиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университеті Қазақтың табиғи жаратылысындағы толеранттылығына экологияның әсері Орындаған: Базарбай Г. Кенбаева Э. Маханова А. Тағабек Ж. Жетекші: Шаймерденова Ж.К. Көкшетау 2016

«Менталитет» – белгілі бір дәуір дегі, географиялық аймақтағы және әлеуметтік ортадағы адамдардың түсінік терінің, көзқарастарының, сезімдерінің жиынтығы, қоғамның тарихи және әлеуметтік үдерістерге ықпал ететін ерекше психологиялық құрылымы.

Ұлттық менталитет – халықтың рухани, экономикалық, этникалық және тарихи дамуының күрделілілігін, мазмұнын, белгілері мен писать тамаларының жиынтығы. Кез келген ұлттың менталитеті оның ұлттық ұқсастығын, сол халықты құрайтын, сол этникалық қауымдастыққа жататын барлық адамның тиістілігін мойындауды жарқын бейнелеу болып табылады. Менталитет бойынша адамды қандайда бір халыққа жататынын тану қажет.

Этнос, этникалық қауымдастық - [грек, ethnos - тайпа, халық] - бір халықты екіншісінен ажыратуға мүмкіндік беретін ортақ белгілері бар қауымдастық. "Этнос" ұғымы әлі күнге бірыңғай түсіндірілмейді. Кең мағынада, "этнос" ұғымын көпшілік зерттеушілер барлық дәрежедегі этникалық жүйелер жиынтығы ретінде түсіндіру қалыптасқан (тайпа, халық, ұлт және т.б.). Алайда, кейбіреулер (Л. Н. Гумилевтан кейін) оны негізгі жүйе ретінде қарастырады (субэтностар, суперэтностармен қатар және т.б.).

Қазақ халқының ділі (менталитеті) және оның қалыптасуына әсер ететін факторлар. Ұлттық ділдің қалыптасу үдерісі географиялық, мәдени, экономикалық, қоғамдық-саяси факторларға байланысты.

Ел туралы көне дәуірдегі түсініктер күнделікті тіршілік тынысымен, ондағы жеке оқиғалармен анықталынды. Оған себеп – көшпенділік өмір салты және дала факторы. Екі факторда елдікке негіз. Көшпелі жан үш баста умен - табиғат құпиясымен, дала сырымен, адам жарастығымен есептесті, сонысымен ерекше. Көшпендiлiк – қауымдастықтың көшi, әлеуметтiк қозғалыстың түрi, тарихимәдени құбылыстың алғашқы тұтас көрiнiсi.

Кең даладағы көшпелі дәстүр мен қауымдастық мәдениет еркін тіршіліктің негізін құрастырды. Қазақ ел-жұрты кең даланың тұтас бір қозғаушы күшіне айналған сайын, оның қоғамдағы әлеуметтік жетекші рөлі арты. Қазақ болмысының қалыптасуы қос бағытта: 1) әлеуметтік-мәдени аядағы әрекеттер бір-біріне тәуелді әрі өзара тәуелділік ырқында; 2) қазақ халқының гуманистік өмірінің тәуелсіздігін тұрақтату тараллоды.

Ғасырлар бойы қоршаған орта мен табиғат құбылыстарының қасиет-болмысын қалт жібермей бақылау арқылы қазақтар өздерінің білік-тәжірибесін шыңдап отырған. Қазақтардың дәстүрлі шаруашылығымен мәдениетінде кеңістік пен уақыт санитары ерекше орын аллоды. Олардың дүниетанымында бұл шамалар өмір сүрудің негізгі кепілі деп қарастырылады. Көшпелі қазақтар жил мезгілдерін қатаң айырып, өз шаруашылық әрекетін соған байланысты бағыттаған. Олар ай мен маусымдарға, жұлдыздарға ат қоя білген, осының негізінде өзіндік ұлттық күнтізбесін жасаған. Табиғат құбылыстарымен заңдылықтарын терең зерттеген қазақтардың халықтық экологиялық қағидалары қалыптасқан.

Қазақ халқы біреудің қателігін тура,битке айтпаған. Олар өз сөздерін, астыртын,ауыспалы мағынада жеткізген. Мысалы: шешендер мен белер екі жақ келіспеген жағдайда – өткір де мәнді сөздерімен, шешендігімен және қисынды ойларымен өз шешімдерінің дұрыстығына сендіре алтын нағыз бітімгер болған.

XV ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басында қалыптасқан қазақ халқы Қазақстан аумағын мекенденег тайпалардың материаллодық және рухани мәдениетінің мұрагері баллоды. Бұл ұлттық киімге де әсер етті. Бүгінгі күнге дейін әшекейлердегі «аңдар стилінің» кей белгілерісақталған. Киім - бұл аллодымен адам денесін сыртқы табиғи факторлардан қорғайтын дүние. Қоғамның дамуымен киім өзгере баста ты. Киіміне қарап адамның қоғамдары рөлін, оның қай дінді ұстанатынын және жас мөлшеріне анықтауға болады.Әйелдерге арналған қазақтың ұлттық киімі - бұл қоршаған ортамен, қызметімен, рухани және табиғи қажеттіліктеріне байланысты синтетикалық өнім. Қазақтың ұлттық киімінің қалыптасуына жедел өзгеретін құрлықтық климат пен көшпенді өмір салты әсер етті. Сондықтан қазақтың ұлттық киімі - пайдаланылатын материал және үлгісі бойынша прагматизмімен ерекшеленеді.

Ресейдің ішкі аймақтарынан шаруалардың жаппай көшірілуі және кейінірек немістердің, кәрістердің, поляктардың, еврейлердің, кавказ халықтарының және т.б. жер аударылуы жағдайында қазақтардың өз тұрмысының қиындығына қарамастан, аталмыш халықтардың өкілдерінің барлығына қол ұшын созғандығы жоғарыдағы ойымызды қуаттайды. Исламның зорь адамгершілік әлеуеті қазақ дүниетанымының арнасын кеңейтіп, жаңа рухани бағдарлар әкелді. Адам өмірін басты құндылық ретінде таныған, өзге дін өкілдеріне түсіністікпен қарауға, көршімен тату болуға үнденег дін қазақ жүрегінен берік орын аллоды. Сонымен қатар дінде зорьлықтың болмауын басты орынға қойған ислам діні адамдардың ұлт-нәсілдерге бөлінуін олардың бір-бірін жақсы танцы үшін жасаллоды деп түсіндірді. Осындай мәндегі тұжырымдар ислам мен қазақ ұлттық дәстүрінің үндесуіне жол ашты. Сөйтіп, жоғарыда аталған факторлардың ықпалымен қазақтың қоршаған әлемге, өзге адамдарға қатынасын писатьтайтын өзіндік ұстанымы, ұлттық мінезі қалыптасты. Және сол мінездің, қасиеттің өзегіне толеранттылық жатады. Ал сол толеранттылықты құрайтын негіздерге келетін болсақ, олардың қатарында қонақжайлылықты, балама пікірге денег құрметті этап өтуге болады.

1995 жилғы 1 наурызда Қазақстан халқы Ассамблеясы құрылды. Бүгінде Ассамблея этносаралық келісімді, қоғамдағы толеранттылықты және халық бірлігін одна әрі нығайту үшін қолайлы жағдай жасауға септігін тигізеді.

1 наурыз – Қазақстанда Алғыс айту күні жилдың 23 сәуірінде Қазақстан халқы Ассамблеяның жиырма жилдығын мерекелеу аясында Мемлекет басшысы бұл күнді мемлекет территориясында өмір сүріп жатқан этностардың бір-біріне және қазақтарға алғыс білдіре алтын күні деп жариялады.