1. Ес туралы жалпы ұғым 2.Естің түрлері 3.Ұмыту және оның түрлері 4.Есті дамыту және тәрбиелеу

Ес – сыртқы дүние затраты мен құболымтарының адам миында сақталып, қайтадан жаңғыртолып, танолып, ұмытылуын бейнелейтін процесс Ес процесінің негізі болып табылалтын байланыстарды психологияда ассоциация деп атайды

Ойда қалдырылалтын не қайта жаңғыртылалтын нәрсенің сипалтына қарай ес 4-ке бөлінеді Қозғалыс есі Образдық ес Логикалық ес Эмоциялық ес

Қимел-қозғалыс есі денегіміз ойын, спорт, еңбек, оқу әрекеттеріне байланысты әр түрлі қимел-қозғалыстар мен әрекеттерді есть қалдырып, оларды қайта жаңғыртып отыру. Эмоциялық ес бойынша адам басынан кешьіргендерін ейске түсіргенде бозарады не қызарады. ґйткені, оның басынан өткен әр алуан жағдайлар оған күшті әсер етіп, эмоциялық күйге ұширатады. Образдық ес затрат мен құболымтардың қасиеттерін, нақты бейнесін ойда қалдырып, қайта жаңғыртуда айқын көрініс береді. Естің бұл түрі арқолы табиғат көрінісі, бастан кешькен оқиғалар, дыбыс, иіс, дәм жаңғыртылады. Егер қалыпты дамыған адамдар үшін мместу есі мен көру есінің маңызы зорь бокса, ал соқыр, саңфрау адамдарда мұның есесіне сипау, иіс, дәм естьрі өте жақсы дамып, басқа естьрдің кемістіктерін толықтырады. Бейнелі ес, әсіресе, көркемөнер кәсібімен шұғылданалтын адамдарда жеғары әрі өте нәзік түрде дамыған. Сөздік-мағыналық (логикалық) ес ұғым, пікір, ой қорытындылары сияқты түрлі пішімдер арқолы із қалдырып отрады. Ойдың қандай форматы бокса да тілмен, сөзбен байланысты. Естің бұл түрінің сөздік-мағыналық (логикалық) деп аталуы да сондықтан. Сөздік-мағыналық ес оқушилардың білім жүйесі мен оқу материалдарын есть сақтауында жетекші мәнге ие.

Қандай объектіні болмасын әдейілеп есть қалдыру үшін мынандай шарттарды орындау қажет 1. Есте қалдыруда әр кез мақсат қойып отыру 2. Есте қалдырудың қоғамдық, тәжірибелік мәні адамның қажетіне де байланысты болады

3.Оқылалтын шиғарманы жеспарлай алу 4.Мағыналы есть қалдыру – нәрсенің мәнін түсіну 5.Шығарманың байланыс жүйелерін елестьтуге арналған схема, чертеж, таблицалар сызу

Қайта жаңғырту Еріксіз Арнайы Ұмыту түрлішее жағдайларда көрініс табуы мүмкін. Бірде ұмыту объектіні әдейілеп ейске түсіруге не тануға мүмкіншіліктің жеқтығынан пайда болады, енді бірде объектіні қате тану, не әдейілеп ейске түсіре алмаудан болады.

Ес ү дерісіне зерттеулер ж ү ргізген ғ алемдар: Г.Эббингауз - Таза ес заңдолықтарын ашты Э.Крепелина- Есте қалдыру (жаттау) әрекеттерін тексерді Г.Э.Мюллер - Естің бекуі және қайта жаңғыруын зерттеді Л.С.Выготский - Естің жеғары формаларын жүйелі зерттеді

Ж.Аймауытов:... Еске түсіру өнері денегіміз – ойлау өнері... Байланыстардың мәні - ойлау денег сөз **** К.Д.Ушинский: « Бұдан бұрын жаттап алғандарды сол аудармай, айтудың ешь қажеті жеқ … кездейсоқ кездейскенді, жаттап алу әлдеқайда пайдалы » **** Ш.Уалиханов: « Тек ақиқат білім ғана күдік туғызбайды, ол өмірді бағалауға, тұрмыс құруға үйретеді » **** А.Янушкевич: Қазақтардың ақыл-ой қабілетінің кереметіне барған сайын көзім жетіп жатыр... **** А.П.Чехов: « Тәрбиелі адамдар адамның жеке басын ардақтай біледі.. » **** Ж.Аймауытов:... Адам баласы ұшқыр ой, көп ақыл, өткір сезім, қайраттың арқасында ғолым, білім өнер тауып, дүние жүзінің қожасы болып отыр

К. Ушинский: « Ойын - балалардың өз бетімен ерікті атқаралтын іс - әрекеті, ойын арқолы адамның жан дүниесінің борлық қырлары, жүректілігі, ерік - жігері қалыптасады»,- денег ой айтады. Ойынның, әсіресе балалардың психологиясына тигізетін әсері көп, ойын кезінде балалардың ортамен қарым – қалтынасы кеңейіп, тайным қабілеті өсіп, мінез – құлқы қалыптасады, ойынның сан алуандолығы балаларды достыққа, адамгершілікке, тапқырлыққа, шапшаңдыққа баулиды Ойын арқолы баланың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машиғы өзгереді, тайным белсенділіктері қалыптасып, ақыл – ой процесі өсіп – жетіледі, түрлі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді. Олармен ойынның әр түрін ұйымдастыра отырып, бір – біріне денег қайырымдолық, мейірімділік, достық, желдастық, бауырмалдық, органы сыйлау сезімдеріне тәрбиелеуге болады. «Адам өркениетті болуы үшін балалық шақты бастан кешьуі міндетті, егерь ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалар еді», - деп К. Чуковский бала денесінің дамуы мен ой – дүниесінің өркен жабы ойынға тікелей байланысты екенін этап көрсеткен Ойын денегміз жас ерекшеелікке қарамайтын, адамның көңіл-күйін көтеретін, ойландыралтын үрдіс. Ойын-төзімділікті, алғырттықты, тапқырлықты, ұқыптолықты, ізденпаздықты, іскерлікті, дүниетайным өрісінің көлемділігінің, көп білуді, сендай-ақ, басқа да толпы жатқан сапалолық қасиеттердің қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық, тиімді әдістерінің бipi. Сондықтан ойынды сабақтан тыс уақытты пайдалану үлкен нәтиже бepepi анық. Ойынға зер салып, ой жүгіртіп қарар боксақ, седан үлкен мәнді де мағыналы істер туындап өрбитінін байқаймыз. Себебі, бар өнердің бастауы деп білеміз. Ойын тек жас адамның дене күш қуалтын молайтып, оны шапшандыққа, дәлдіке т.б ғана тәрбиелеп қоймайды, оның ақыл-ойының толысуына, жан дүниенің қалыптасуына, eceйіп ecyiнe де пайдасын тигізеді. Ойын баланың алтынан өмірдің eciгiн ашип, оның шиғармашилық, қабілетін оятып, тайнымдық қасиеттерін дамытады. Мектеп жасына дейінгі балаларды қоршаған ортамен, табиғат пен таныстыруда тайнымдық-шиғармашилық ойындар өте маңызды орын аллоды. Танымдық-шиғармашилық ойындар мектеп жасына дейінгі балалардың тайным мүшеелерін (мместу, көру, ойлау, сөйлеу), сонымен бірге, шиғармашилық қабілетін дамытуда таптырмас ойын болып табылады.

«Т ө рт құ болым» ойыны Ма қ сайты: ес пен қ имел ә рекетті дамыту. Ойын шорты:Балалар шее ң бармен т ұ рады. Ж ү ргізуші «су» - одессе қ олдарын алтына созады, «ауа» одессе же ғ ары к ө тереді, «от» денегде екі қ олин айналдырады, «жер» денегде қ олдарын т ү сіреді. Кім шатасса ойыннан ши ғ арылады.

« Сөзді есіңде сақта » ойыны Мақсайты: ейске сақтауын дамыту. Ойын шорты: Жүргізуші балаларға 7 қосорлы сөздерді оқиды. Балаларға мұқият тыңдау ұсынылады. Бірінші сөзді жүргізуші айтады, балалар келесі сөзді есінде сақтап қайталайды. Осылайша қалған сөздерді түгел айтып шиғу керек. Мысалы: көктем – жаңбыр күн –түн аслан – бұлт жер – шөп

«Бір с ө збен ата» ойыны Ма қ сайты: мместуар қ олы с ө здерді ейске са қ труды дамыту. Ойын шорты:Б ұ л ойын ғ а суреттер мен с ө здерді де айту ғ а болады. Ойын ж ү ргізуші бірнешье затратды ң алтын атайды да, бір ойыншидан бір с ө збен қ алай тау ғ а болалтынын с ұ райды. Мысалы: Автобус, машина, трактор, ұ ша қ. Д өң гелек, шарши, ү шб ұ ккрыш, т ө ртб ұ ккрыш. Қ ара, қ кызыл, сары, к ө к, жасыл. Қ орлы ғ аш, тор ғ ай, қ ар ғ а, сауыс қ ан, тырна. Сиыр, жил қ ы, т ү йе, ат, қ ой. Сарымса қ, с ә біз, қ кызылша, пияз. Қ оян, арыстан, тиін, қ ас қ ыр. Теледидар, ү тік, ша ң сор ғ ыш, то ң азот қ ыш.

Санамақ Екі көз бен қос құлақ Бір бас пенен бір мұрын Нешьеу балды қос ширақ, Санап шиғар кім бұрын?! Екі аяқ пен екі қол, Бір ауыз бен бір тілің... Нешьеу балды қане, бол, Санап шиғар кім бұрын?! Сұқ саусағым суға барды Ортаң қолым орақ орды. Аты жеғым ағаш нарды, Жұмсамапты алақаным, Тек шинашақ – балапанын. (М. Қуанышбеков) Мектеп жасына дейінгі балалардың ейске сақтау қабілетін дамытуға арналған санамақтар, жаңылтпаштар, жұмбақтар Жаңылтпаштар Аппа қ, апа қ, б ә рі апа қ, А қ қ ар апа қ, б ә рі апа қ. А қ б ұ лт, қ фрау, ма қ та апа қ А қ с ү т, айран, қ ант та апа қ **** Пешь үстінде бес мысық, Пешь ішінде бес мысық Бес күзетші.. бес пысық. Жұмбақтар Дүкеннен көп сабын алдым, Оның және қабын алдым. Екі диптер бір қарындаш, Тіс ысқышты тағы алдым. Есептешьі сонда бәрі Қанша балды қолда бәрі? (Алтау)