Лінгвістычнае раянаванне Беларусі

Беларуская мова мова беларусаў, уваходзіць у індаеўрапейскую моўную сям'ю, славянскую группу, ўсходнеславянскую падгруппу. Пашырана ў асноўным у Беларусі. Распаўсюджана так сама і ў іншых краінах, галоўным чинам у Расіі, Украіне, Польшчы.

Паводле перапісу насельніцтва Беларусі 2009 году, зяўлялася родной для абсолютной большасці жыхароў краіны (5058,4 тыс. чалавек; 53,2%). Пры гэтым была мовай зносінаў толькі 23% насельніцтва (2227,2 тыс. чалавек). Паводле перапісаў 1999 і 2009 гадоў за 10 год болей чим на 20 адсоткавых пунктаў (з 73% да 53%) знізілась доля жыхароў, чия родная мова была беларускай, на 14 адсоткавых пунктаў (з 37% да 23%) стала меньше беларускамоўных. Праз такія перемены ў 2009 г. Арганізацыя Абяднаных Нацый па пытаннях адукацыі, навукі і культуры залічыла беларускую мову да ліку загрожаных.

Усё насельніцтва

Гарадское насельніцтва

Сельскае насельніцтва

Першыя комплексные даследаванні беларускай народной гутарковай новы з боку славістаў пачаліся з першай паловы ХІХ ст., калі на этнічнай тэрыторыі беларусаў пачалі праводзіць сваю дзейнасьць тагачасныя мовазнаўцы. Пераважная большасць з іх зяўлялася жыхарамі Расійскай імпэрыі і ажыццяўляла сбор інфармацыі з мэтаю папаўнення мовазнаўчых матэрыялаў найбуйнейшых навучальных установаў Расіі, у склад якой уваходзіў ареал беларускай новы. Праходзілі этнаграфічныя даследаваньні, арганізаваныя на энтузіясцкай основе дзеячамі мясцовай беларускай паланізаванай шляхты.

Беларускія гаворкі як адныя з дыялектаў рускай новы на дыялекталагічнай карце рускай новы, 1914 г.

З сярэдзіны гэтага ж стагоддзя выход навуковых працаў, у якіх агляд гаворак і дыялектаў беларускай новы здзяйсняўся ў якасці асобных навуковых працаў (Р. Эркерт, А. Рытых, Я. Карскі). З канца ХІХ початку ХХ стагоддзяў сярод даследчыкаў у галіне беларускай дыялекталогіі пачынаюць зяўляцца мовазнаўцы, этнографы беларускага паходжання, за аўтарствам якіх выпускаюцца ўласныя працы па даследаванні дыялектаў беларускай новы (М. Доўнар-Запольскі, Я. Станкевіч).

Вялікі ўклад у вывучэнне асаблівасцяў гаворак беларускай новы ўнёс акадэмік Расійскай Імператарскай Акадэміі навук Яўхім Фёдаравіч Карскі. У 1903 годзе ў Варшаве выйшаў першы том виданная «Беларусы». У гэтым виданні Карскі склаў «этнаграфічную карту беларускага племені».

Пасля распада Расійскай імпэрыі, утварэння БССР і початку развіцця навуковых даследаванняў на тэрыторыі БССР навуковая дзейнасць у галіне беларускай дыялекталогіі атрымала значный ўздым. Этнаграфічныя экспэдыцыі, якія арганізоўваліся з мэтаю сбору адпаведнага матэрыялу, атрымліваюць большая распаўсюджванне; працягваецца виданные заповедных працаў. Па заканчэнні Другой сусветнай вайны Інстытутам мовазнаўства Акадэміі навук БССР сумесна з Беларускім дзяржаўным унівэрсытэтам і пэдагагічнымі інстытутамі было арганізавана падрабязнае і сістэматызаванае доследование гаворак беларускай новы ў межах БССР. На подставе собранных матэрыялаў быў склад цены падрабязны «Дыялекталагічны атлас беларускай новы», «Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак».

У ХХ ст. эмаль паўсюдна ў лінгвістычнай літаратуры зацвердзілася наступая схема класыфікацыі гаворак беларускай новы: 1. Палескія гаворкі нягледзячы на ўласную назву, у беларускай дыялекталогіі вылучаюцца асобна, поруч з дыялектамі. 2. Паўднёва-заходні дыялект тэрыторыі паўднёвага заходу Беларусі (за выключэннем заходняга Палесся), прылеглых раёнаў Польшчы і Літвы, невялікіх прылеглых участок Украіны. 3. Паўночна-ўсходні дыялект тэрыторыі практична ўсёй Віцебскай, центру, поўначы, усходу Магілёўскай, паўночнага ўсходу Мінскай вобласьцяў, прылеглыя часткі Літвы і Латвіі, шэраг падежных рэгіёнаў Расіі. 4. Сярэднебеларускія гаворкі незважаючы на тэрмін, вылучаюцца асобна, нароўні з астатнімі дыялектамі беларускай новы. Адпавядаюць параўнальна вузкай дыяганальнай паласе паміж ареаламі паўночна- ўсходняга і паўднёва-заходняга дыялектаў. Гаворкі, якія палеглі ў основу беларускай літаратурнай новы.

Палескія гаворкі Падзяляюцца на Брэсцка-Пінскую і Мазырскую группы гаворак. Супральпастаўляюцца асноўнаму масіву дыялектаў беларускай новы. Шэраг дыялектолагаў разглядае палескія гаворкі Беларусі як гаворкі ўкраінскай новы, альбом як гаворкі, пераходныя ад беларускай да ўкраінскай новы.

Палескія гаворкі Адной з найбольш значныйх прыкмет заходнепалескіх гаворак зяўляецца захаванне галоснага [о] ў ненаціскным становішчы, ці океане: голова, вода, город. У некоторых говорках гэтага віду ў адпаведнасці з націскным [о] ў складах перед націскам вымаўляецца галосны [у], ці уканне: нуга, гулува, мороз, солома. Адметнай фанетычнай рысей зяўляецца ікавізм. Гэта вымаўленне [і]/[ы] пад націскам у адпаведнасці з *h, а так сама ў закрытых складах ва ўмовах, у якіх у адкрытых складах выступаюць галосныя [о], [е]: ліс, хліб, хвіст.

Паўднёва-заходні дыялект Дыялект уключае ў себе наступныя группы гаворак: заходную (гродзенскую), слуцка-бобруйска-мазырскую.

Паўднёва-заходні дыялект Паўднёва-заходні дыялект характарызуецца недысымілятыўным канем і яканьем: вада, нага, весна; цвёрдым гукам [р]: рака, бяроза; прыстаўным [г] у словах типу гавечка, гуліца; наяўнасцю дыфтонгаў [уо], [іе] ў словах дуом, сіена; наяўнасцю камчатка - му ў дзеясловах будучага часу: казальму, рабіцьму; постфікса -са ў зваротных дзеясловах: памыласа, садземса і інш.

Паўночна-ўсходні дыялект займае паўночна-ўсходнюю участку Беларусі, яго паўднёвая межа праходзіць па лініі Свір-Бягомль- Магілёў-Касцюковічы.

Паўночна-ўсходні дыялект Паўночна-ўсходні дыялект характарызуецца дысымілятыўным аканьнем і яканьнем: вида, нога, зімля; цьвёрдым і мяккім гукам [р]: рака, треба; камчаткамі -эль (-ель), -аль у дзеясловах трэцяй особы адзіночнага ліку I спражэньня: кажаль, бярэль, нясель; наяўнасьцю суфікса -онак (-ёнак) у назвах маладых істот: цялёнак, ягнёнак; наяўнасьцю камчаткаў -ый (-ій), -эй (-ей) у прыметніках мужчынскага роду адзіночнага ліку: добрый, сіній, маладой, плахей і інш.

Сярэднебеларускія гаворкі Палеглі ў основу беларускай літаратурнай новы. Характарызуюцца тым ці іншым спалучэннем асаблівасцей і сродкаў одной і другой дыялектнай разнавіднасці. Разам з тым яны вылучаюцца і адрозніваюцца комплексам уласных асаблівасцей і сродкаў.

Сярэднебеларускія гаворкі Адна з істотных асаблівасцей – гэта недысімілятыўнае кане. Сярэднебеларускія гаворкі характарызуюцца неадрозніваннем галосных [а], [о], [е], што выступаюць пад націскам, ва ўсіх ненаціскных складах, у тым ліку і ў канцавым адкрытым складзе: вада, голова, дорога, сена. Падобным зяўляецца і недысімілятыўнае яканье: в асе ла, пола, гулага. Відаль, з поўным канем і яканьем связана наяўнасць у назоўніках у местным склоне адзіночнага ліку гука [а] ў ненаціскным становішчы ў камчатку: у кац а, на ліпа, у шапка, на дароза. Характэрнай фанетычнай асаблівасцю гаворак зяўляецца вымаўленне гука [о] пад націскам у становішчы перед [ў] у адпаведнасці з галосным [а]: заброў, узоў, проўда.