Қоршаған орта химиясы пәні бойссынша дәрістер Дәрістерді дайссындаған: техника ғылымдарссының докторы, профессор Баешова Ажар Коспановна

Кіріспе. Қоршаған орта химиясы пәні. Мақсаттары және міндеттері.Жердің пайда болуы және эволюциясы. Жер қыртысссының және атмосфераның пайда болуы. Кіріспе. Негізгі түсініктер. Қазіргі кезде қоршаған ортадағы химиялық процестерді зерттеуге бағытталған ғылыми пәндерді біріктіретін белгілі бір кешен қалыптасты. Осы пәндердің барлығссын жалпы түрде «Қоршаған орта химиясы» деп қарастыруға болады. Кеңінен қарастырғанда, қоршаған орта химиясы геохимия, гидрохимия, топырақ химиясы және тегі биологиялық табиғи қосылыстардың химиясы зерттейтін объектілерді біріктіріп зерттейді. Бірақ соңғы кезде, экологиялық жағдайдың шиеленесуі, оның әлемнің көптеген аймақтарссында кризисе айналуы және кеңінен жайылып, жаһандануы сол кешеннен жаңа ғылыми пәннің бөлініп шығуссына себеп балды. Бұл пән «экологиялық химия» болып табылады. Экологиялық химия қоршаған ортадағы (экосферадағы) химиялық процесс термин химиялық әрекеттесулер және олардың салдарлары жөніндегі ғылым. Қосымша анықтама: Атмосферадағы, гидросферадағы, литосферадағы негізгі компоненттер мен анорганикалық және органикалық ластағыштардың арасссындағы әрекеттесулерді, олардың химиялық құрамссын және олардың тіршілік орта сссына жалпы биосфераға тигізетін әсерлерін зерттейтін ғылым. Басқаша айтқанда, экологиялық химия -антропогенді әсерді және әртүрлі сәулеленуді (күн сәулелерін, космостық сәулелерді, радиациялық сәулеленуді) искре отырып, қоршаған ортаның объектілерінің қасиеттерін, химиялық құрамссын сипаттайтссын затрат және процестер туралы ғылым. Химиялық экология. Табиғи материалдарды (аллелохимикаттарды) зерттейтін, материалдардың қасиеттерін тек табиғи жағдайда қарастыратссын, организмдердегі алмазу процестерін және оларды реттестіру механизмдерін зерттейтін ғылым. Қоршаған орта химиясы экожүйенің химиялық орта сссын, демок, кез келген объекті, немесе субъекті қоршаған ортаның химиялық құрамссын және процестерді, сонымен қатар олардың нәтижелерін қарастыратссын химия ғылымссының бір бөлігі. Қоршаған орта денегіміз бұл қарастырылатссын белгілі бір жүйемен объект пен немесе субъект пен тығыз байланыста болатссын сыртқы орта. Қоршаған орта бұл тірі организмдердің өмір сүретін ортасы. Қоршаған орта белгілі бір объектінің немесе субъектінің тұрған жерінің атмосфера сссын, гидросфера сссын, литосфера сссын қамтиды. «Қоршаған орта» денег термин қосымшаны талап етеді. Мысалы, адамды қоршаған орта.

Атмосфера. Атмосфераның құрылымы жене химиялық құрамы. Атмосфера бұл планеталарды қоршайтссын гайдар қабаты. Жер атмосферасы гайдар қоспасссынан, су буссынан және қатты затратдың майдан бөлшектерінен тұрады. Атмосфераның негізі ауа. Ауа бұл бірнеше гайдардың қоспасы, негізінен азот, оттек, аргон және көмірқышқыл газы. Химиялық көзқарас бойссынша ауа бұл оттектің, көмірқышқыл газссының және басқа гайдардың азоттағы ерітіндісі. Атмосфераның жоғарғы кабаттарссының құрамы негізінен суток, гелий және олардың иондарссынан құрастырылады. Ауаның негізгі химиялық құрамы және аз мөлшердегі қоспалар 1-ші кистеде көрсетілген. 1-ші кисте Жер бетіне жақссын ауаның химиялық құрамы Компоненттер Қ ұ р а м ы, % Массалық үлес Көлемдік үлес Азот 75,52 78,09 Оттек 23,15 20,94 Аргон 1,28 0,93 Көміртек диоксиді 0,046 0,033 Неон 1, ,810-3 Гелий 7, ,210-4 Криптон 3, Ксенон 3, Азот оксиді 2, ,510-4 Сутек 3, Метан 0, ,510-4 Азот диоксиді ,510-4 Озон Күкірт диоксиді Көміртек оксиді 10-5

Атмосфераның биіктігі өзгерген сайссын температура да өзгереді, осыған байланысты %-ссын кұрайды, оның массы кг. Экваторда тропосфераның биіктігі 1618 км, ортабір- бірінен ауыспалы шекералар арқылы бөлінген бірнеше сфера айқссындалған. Атмосфераның Жерге жақссын ең төменгі бөлігі тропосфера. Тропосфера атмосфера массасссының 80 ендіктерде км, ал полюстерде 8 км. Әрбір 100 метр сайссын температура 0,6 0 С-қа төмендейді. 11,8 км биіктік тропосфераның орташа шекерасы болып есептеледі, осы шекера тропопауза деп аталады. Стратосфера тропосфера дан жоғары км биіктікте орналасқан. Стратосфераның жоғарғы қабатссында озон бар, оның жоғарғы қабатссында температура жоғары. Стратосфера атмосфера массасссының 20%-ссын құрайды. Озон қабаты км биіктікте орналасқан, бірақ оның биіктігі ендікке де байланысты. Мезосфера. Бұл қабаттың биіктігі 80 км-ге дейін жетеді. Бұл қабатта температура күрт төмендейді (минус 7590°С ең жоғарғы шекерада). Мезосферада күміс тәріздес бұлттар болады, олардың құрамссында мұз кристалл дары болады. Мезосфераның жоғарғы қабаты мезопауза, бұл қабатта температура 190К жетеді. Мезопаузадан кейін температура тағы да жоғарылайды. Бұл аймақтың ұзссындығы 90 км, ол термосфера деп аталады. Ионосфера (термосфера) 800 км биіктікте орналасқан, бұл қабатта температура өте жоғары (1000°С-тан артық). Күннің иондаушы сәулелерінің әсерінен гайдар иондалған күйге өтеді. Газдардың жарқырауы байқалады және полярлық жарқырауықтар байқалады. Ионосфера радиотолқссындарды шағыстырады.