Қ АТЫСЫМДЫ Қ Ә ДІС АР Қ ЫЛЫ О Қ УШЫЛАРДЫ СУБЪЕКТ РЕТІНДЕ Қ АЛЫПТАСТЫРУ Қайдарова Ж.З.қазақ тілі мұғалімі «13 орта мектебі» КММ

Белгілі әдіскер Ф.Оразбаева қазақ тілін қатысымдық тұрғыдан оқтрудың: т ұ тесты қ (о қ у, зазу, ауизша с ө йлеу, ты ң доу, қ сайталау, зауап беру); с ө йлесімге қ артисты басты ережелерді ме ң геру; грамматикалы қ за ң дыры қ тарды есть са қ тау ғ а, зазу ғ а ү йрену; с ө йлесімні ң т ү рлерін ме ң геру; ынталандыру; с ө йлесуге қ артисты ішкі к ү шті пайдалану; орта мен за ғ дайды ескеру принциптерін ұ сынады

Зерттеу өзектілігі: Б ү гінгі та ң да мектепті ң аотына қ ойып отыр ғ ан басты міндеттеріні ң бірі қ абілетті жеке т ұ л ғ анна қ алыптестыру болып табылады. Қ аза қ тілін ө зге ұ лотар ғ а о қ ыту стандарты бойынша « Қ аза қ тілін мемлекеттік тіл ретінде о қ труды ң ма қ ссайты – коммуникативтік, тілдік, м ә дени-таннамды қ біліктілігі дамы ғ ан дара т ұ л ғ а даярлау ғ а м ү мкіндік ту ғ изу» [ 1.8 б]. Ә р о қ ушина жеке т ұ л ғ а ретінде қ абылдап, с ө йлеу тілін қ алыптестыра отырып білім беру- бізді ң басты паризымиз. Ғұ лама ойшыл Ә л- Фараби сайт қ андрей «Шын беріле қ изы қ та ғ ан н ә все ғ анна адамна ң ж ү регінен орын аллоды.».

Ма қ ссайты: о қ ушиларды ң тілдік қ атынаста ғ ы білім қ орын ө мігде қ алдануына, я ғ ни т ұ л ғ анна ң ә леуметтік- қ о ғ анды қ отрада с ө йлесім ә рекетіні ң т ү рлерін (ты ң талым, сайтбилым, о қ билым, зазбилым, тілдесім) ө зіні ң ма қ ссайтына қ рай еркін қ олданна алуына м ү мкіндік засау. Міндеті: о қ ушиларды ң ауизша және зазбаша қарым – қатынасын қалыптестыру с ө йлеу да ғ дыларын д ұ рысьь ме ң герту жеке т ұ л ғ анна ң тілдік қ атысымдыры ғ ын ж ү зиге асуры Жа ң ашылды ғ ы: сапалы білім беруте қ атысымды қ ә дісті қ алдану – білім сапасын арттыруды ң бігден – бір к ө зі Болзамы: қ атысымды қ ә діс о қ ушина ң қ аза қ тілінде с ө йлеуіне м ү мкіндік береді.

Қ атысымды қ ә діс дегеніміз не? Қ аза қ тіл біліміні ң профессоры Ф.Оразбаеванна ң берген анна қ тамасына ж ү гінсек, « Қ атысымды қ ә діс дегеніміз – о қ уши мен о қ ытушина ң тікелей қ арым- қ атынасы ар қ илы ж ү зиге ассайтын; белгілі бір тілде с ө йлеу м ә нерін қ алыптестыратин, тілдік қ атынас пен қ а ғ идаланды ң ж ү йесінен т ұ ратин; тіл ү йрэтуді ң тиімді жолдарын то ғ ыстыра келіп, тілді қ арым- қ атынас құ ролы ретінде іс ж ү зінде асыратин ә дісті ң т ү рі» \2\.

Қ атысым­ды қ ә дiстi ң ө зiндiк белгiлерi мына­лар:­ қ атысымды қ ә дiс кем легенде екi адамна ң неме­се­ бiр адам мен торты ң,­ бiр топ пен екiншi топ­ты ң арасында ғ ы ты ғ из қ арым- қ атынасты ң неме­се белсендi iс- ә рекеттi ң ж ү зиге асуы н ә тижесiнде болады. Қ атысымды қ ә дiс о қ уши мен м ұғ алім­ні ң ә р қ айсысына ң ө зiне т ә н мiндеттерi б ө лек бо­лып, ал оларды ң алдарына қ ой ғ ан ма қ сатиры­ на ң орта қ болуын талап етедi. Қ атысымды қ ә дiс ү йренушi мен ү йрэтушiнi ң бiр-бiрiмен пiкiр алма­ суын, тiл ар қ илы с ө йлесуiн қ амтамасиз ете келiп, адам мен адамна ң,­ бiр ұ от пен екiншi ұ от­ты ң ө за­ ра т ү сiнiсуiне жол аша­ды. Қ аты­сым­ды қ ­ ә дiс о қ ыту­ ж ү йесiндегi­ бiрнеше­ тиiмдi т ә сiлдердi ж ә ­ не амалдар­ды­ бiрiктiредi. Солар­ды ң ­ iшiнен б ә рiне орта қ қ асиетке ие болатын бiреуi басты ө зек, же­текшi кiот болады. Қ атысымды қ ә дiстi ң басты белгiсiнi ң бiрi – тiлдi ү йре­тудi­ к ү нделiктi­ ө мiгде ж ү зиге асуры, саба қ ты практикалы қ за ғ ынан зан-за қ ты қ амтамасиз эту. М ұ нда адамдарды ң iс ж ү зiндегi ө зара iс- ә рекетi ү стiнде, ауизба-ауиз с ө йлесуi, тiлдесуi ар қ илы болады.

Н ә тижесі: О қ ушиларды ң с ө йлеу да ғ дыларын ме ң гертруде ты ң талым мен о қ билымна ң алан орна ерекше. Бірі бастауши, екіншісі зал ғ астыруши. Ты ң талым мен о қ билым саба қ ты ң кез келген кезе ң інде іске ассайтын ә діс. Ты ң талым мен о қ билым ар қ илы м ұғ алім о қ ушиларды ң ойлануын, ө з бетінше зауап беруін қ амтамасиз етіп қ анна қ оймайды, сонамен қ атар о қ ушина ң тіл байлы ғ ына ң молаюына к ө мегін тигізеді.

Айтбилым - о қ ушиларды ң белсенді с ө здік қ орын қ алыптестыру ғ а, ә рбір ү йретілген с ө зді т ұ ра қ ты т ү где есть са қ тау ғ а, с ө з бен с ө зді д ұ рысьь тіркестіруге, байланнастыра с ө элем құ разу за ң дыры қ тарын ме ң круге, п ә нге деген қ изы ғ ушилы ғ ын арттыру ғ а, о қ ушина ң ө зге тілді қ абылдоу де ң гейін анна қ тау ғ а м ү мкіндік засайды. Айтбилым ар қ илы о қ ушилар же ң ілден қ иин ғ а қ рай бет б ұ ру ар қ илы тілдік қ атысымдыры ққ а ү йренеді. С ө йлеу тіліне қ рай ал ғ аш қ ы жол ашылады[3].

. О қ ушиларды ң қ атысымды қ ә діс негізінде субъектілігін қ алыптестыру о ң н ә тижесін беруте. Н ә тижені на қ ты к ө всэту ү шін ө зім ж ұ мыс істейтін 3, 6, 7 сынап о қ ушиларын алдым.

Қорытынды: Көріп отырғаннамиздай, жүргізілген жұмыс нәтижесінде барлық сынаптарда білім сапасынаң артқанна байқаллоды. Өйткені, қатысымдық әдіс дара тұлғаннаң бойындағы өзара байланнасты сапаландың (білім, білік, дағды, іскерлік, әрекет тәсілі) жиинтығы.Бұл- оқушилардың білім сапасын арттырудың бігден – бір көзі. О қ ушиларды ң қ атысымды қ ә діс ар қ илы білім,білік да ғ дыларын қ алыптестыруды ң то қ санды қ мониторинг к ө всеткіші Олай бокса, қ атысымды қ ә діс негізінде о қ ушиларды ң субъектілігін қ алыптестыру- ү здіксіз ү рдіс. Б ұ л – қ о ғ ам талабынан туындсайтын қ ажеттілік.