Amir Temur va Temuriylar davrida ilim fan va madaniyat

7-MAVZU: AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA OZBEK DAVLATCHILIGINING YUKSALISHI: IJTIMOIY-SIYOSIY, IQTISODIY VA MADANIY HAYOT Reja: Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi. Uning markazlashgan davlat tuzishdagi tarixiy xizmati. Amir Temur va temuriylar davrida ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayot. «Temur tuzuklari». Ilm-fan va madaniyat ravnaqi va arxitektura qurilish san`ati

Karimov I.A Amir Temur - faxrimiz, gururimiz. T. 5. -T.: Ozbekiston, 1997, betlar. Karimov I.A. Yuksak manaviyat –yengilmas kuch. Toshkent, «Manaviyat» Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S.. Ozbekiston tarixi. Darslik.. –T.: Iqtisod-moliya, Azamat Ziyo Ozbek davlatchiligi tarixi -T.: Sharq, betlar. Mominov I. Amir Temurning Orta Osiyo tarixida tutgan orni va roli. -T.: Fan, betlar. Usmonov Q., Sodiqov M., Oblomurodov N. Ozbekiston tarixi. Oquv qollanma. -T.: Meros, betlar. Murtazaeva R.X. O`zbekiston tarixi. darslik. -T.: 2003 Siyosiy tarqoqlik. Amir Temur. Amir Temur- markazlashgan davlat asoschisi. Amir Temur urishlari. Temur tuzuklari. Movoraunnahr. Xuroson. Shohruh Mirzo. Mirzo Ulugbek. Husayin Baqaro. Madaniat. Ulugbek akademiasi. Alisher Navoiy. ADABIYOTLAR: TAYANCH SOZ VA IBORALAR:

AMIR TEMURNING SHAXSIY FAZIYLATLARI\ Marifatparvarlik, ilmparvarlik Donishmandlik Rayiatparvarlik Adolatparvarlik Kechirimlilik, rahimdillik Olijanoblik Mardlik, bahodirlik Irodalilik Qattiqqollik Jasoratlilik Sobitlik, vazminlik, chidamlilik Sabr-bardoshlik, insoflilik Mehribonlik, muruvvatpeshalik

Amir Temur tomonidan markazlashgan qudratli davlatga asos solinishi yillar Moguiliston xoni Tugluq Temur va uning ogli Ilyosxojaga qarshi urush yili Amir Husaynga qarshi Balxga urish va uni bartaraf etish yillarda Fargona, Otror, yassi, Toshkent, Hisor, Badaxshon, Qunduzning bosundiryildi yili Hirot, Seiston, Mozandaron, Saraxs, Sabzavorni bosundiriladi yillarda jami 7 marta Moguliston hukmdori Amir Qamariddinga qarshi jangu jadallar olib borish va sharqi, shimoliy hududlarning yurtga Birlashtirilishi yillarda Xorazmdagi Sofiylar sulolasi hukmdorlariga qarshi olib borilgan urushlar va Xorazmning yurt tarkibiga qoshib olinishi

Амир Темур –мутлоқ ҳукмдор Девонбеги Вазирлар Махфий ва очиқ кенгашлар

АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИНИНГ МАЪМУРИЙ ТУЗИЛИШИ САЛТАНАТ Улус Вилоят Туман (10 минг аскар етказиб берган) Ҳазора (минглик) Сада (юзлик) Даҳа (ўнлик) Ҳоким Молия девони бошлиғи Қози Муфтий Мутаваллий Мухтасиб Адолат амири Вилоят ва туман бошкарувлари Маҳаллий эркин жамоалар Маҳалла оқсоқоллари Кутвол (комендант)

Амир Темурнинг ташқи юришлари йиллар давомида Амир Темур Эроннинг катта қисмини эгаллади. Аввал (1381) Калот, Туршиз ва Сабзавор, кейин (1383) Сеистоннинг Зиреҳ. Зова, Фараҳ ва Буст қалъалари, 1384 йилда Астробод вилояти ва Озарбайжоннинг Омул, Сори, Султония ва Табриз шаҳарлари буйсундирилди 1371, 1373, 1375, 1379, 1388-йилларда Хоразмга қарши беш марта юриш қилди ва уни бўйсундирди йилларда Мўғулистон бўйсундирилган «Уч йиллик» ( ) ҳарбий юришлар оқибатида Жанубий Озарбайжон, Ироқнинг шим қисми. Гуржистон ва Ван кўли атрофидаги ерлар эгалланди Амир Темур бутун эътиборини Эрон, Ироқ, Сурия, Кичик Осий ва Ҳиндистон ерларини узил-кесил забт этишга қаратди. У «беш йиллик» ( ) уруш давомида Ғарбий Эрон, Ироқи Ажам ва Кавказни эгаллади, натижада музаффарийлар ва жалоирийлар ҳукмронлиги барҳам топди Амир Темур йилларда Ҳиндистонни забт этган Амир Темурнинг йилларда олиб борган «етти йиллик» ҳарбий юришлари натижасида Шомнинг Ҳалаб (Алеппо), Хумс, Баалбек (Баъалбак), Димишқ (Дамашқ) каби йирик шаҳарлари ва Ироқи Арабнинг Убулистон ўлкаси (қад. Каппадокия) билан Бағдод, шунингдек Туркиянинг катта қисми забт этилади. Анқара жангида Амир Темур жаҳоннинг буюк саркардаларидан бири Боязид Йилдирим устидан ғалаба қозонди

Dargoh BOSH VAZIR Mulkchyilik va soliq ishlari vaziri Xolisa (askarlar maoshi va oziq-ovqat taminoti bilan shug ullanuvchi) Moliya vaziri Harbiy vazir Jibachi Xazinachi Saroy vaziri Dorichi Sozanda Bitikchi Bosh xojib Tabiblar Munshyilar Bakovul Choparlari DAVLATNING BOSHQARUV TIZIMI

1-саййидлар, уламо, шайхлар ва фозиллар; 2-ақлли кишилар ва кенгаш соҳиблари; 3-дуогўй кишилар; 4-амирлар, сарҳанглар, сипоҳсолорлар; 5-сипоҳ ва раият; 6-ишончли, тўғри эътиқодли кишилар; 7-вазирлар, девон котиблари ва муншийлар; 9-муҳаддислар, пайғамбарлар ва авлиёлар тарихини ўрганувчи тарихчилар; 10-машойихлар, суфийлар, орифлар; 11-касбу ҳунар эгалари; 12-саёҳатчилар, мусофирлар. АМИР ТЕМУР ДАВЛАТИДАГИ ИЖТИМОИЙ ТАБАҚАЛАР:

Shaxulislom Sadriy azam Alam Qozikalon Qozi ahdos Muhtasib Qozi askar Mutavalli MAMLAKATDA DINIY HOKIMIYAT TIZIMI QUYIDAGI TARZDA BOSHQARILGAN

1. Davlat oz vakolatini bajarmogi uchun eng avvalo siyosiy jihatdan mustaqil bolishi zarur. 2. Davlat va jamiyatning yaxlitligi buzilmasligi kerak. 3. Davlat va jamiyat muayyan qonunlar, tartiblar, goyalar asosida boshqarilmogi lozim. 4. Boshqaruvning turli boginlarini, muvofiqlashtirib turuvchi malum bir tizim shakllangan bolishi darkor. 5. Jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ahvoli (taraqqiyoti) davlatning diqqat markazida turmogi kerak. 6. Fan va madaniyat ravnaqi togrisida doimiy qaygurish davlat ahamiyatiga molik qatiy siyosat sifatida qaralmogi lozim. 7. Har bir davr shart-sharoiti, tartiblariga kora davlat jamiyat ichki taraqqiyoti masalalarini tashqi dunyodagi mavjud omillardan foydalangan holda hal etib borishi darkor. 8. Davlatni boshqaruvchi kuchlar otmish, zamona va kelajakni teran tafakkur, mustahkam iymon, goyat yuksak manaviyatparvarlik va millatparvarlik ila anglamogi kerak. Amir Temur bu milliy davlatchilik asoslarini rivojlantirish bilan birga yangidan qoshgan muhim toqqizinchi asos, u ham bolsa jamiyat rivojida barcha ijtimoiy tabaqalar faoliyatini nazarda tutish va ularning manfaatlarini taminlashdir. Amir Temur ozigacha shakllangan ozbek davlatchiligining quyidagi 8ta asoslariga izchil amal qildi:

1Xiroj (yer soligi) 2.Ushr (daromadning ondan bir qismi), tamga (savdo- sotiq, hunarmand ahlidan olinadigan soliq) 3.Zakot, 4.Tutun soligi, bug soligi, uloq (davlat xizmatidagilar uchun), dorugona (harbiy qoriqchilar uchun), 5. Mirobona (suv yetkazib beruvchilar uchun), 6. Asoq (chorva mollari uchun) 7. Begor (davlat hisobiga ishlab berish: saroy qurilishi, ariq, kanallar qazish uchun) TEMURIYLAR DAVRIDA AHOLI TOLAYDIGAN TURLI-TUMAN SOLIQLAR

AMIR TEMUR VA TEMURYILAR DAVRIDA BUNOD ETYILGAN MEMORI OBIDALAR VA BOGLAR Samarqandda: Gori Amir maqbarasi Shohi Zinda ansambli majmui Kok saroy Bostonsaroy Bibixonim masjidi va madrasasi Ulugbek madrasasi Ulugbek rassadxonasi Bogu Dyilkusho Bogi Behisht Bogi Jahonaro Bogi Nav Bogi Davlatobod Bogi Shamol Hirot va uning atrofida: Boysunqur Nigoristoni Gavharshodbegim madrasasi Ixlosia madrasasi Xalosia xonaqosi Shifoa shifoxonasi Husayn Boyqaro davrida quryilgan 300 dan ziod noyob inshootlar, masjidu madrasalar, maqabarau shifoxonalar, rabotu karvonsaroylar, suv havzalari, kopriklar v.b. Toshkent atrofida qurilgan Zangiota maqbara majmuyi Turkistonda Ahmad Yassaviy maqbara majmuyi Shahrisabzdagi Oqsaroy majmuyi Buxoro, Gijduvonda barpo etilgan masjid, madrasalar Toshkent yaqinida Shohruhiya shahri qurilishi

«Risola fil hisob» («Hisobga doir risola») «Sharhi Mulahhas fil-haat» («Astronomia asoslariga sharh») «Risolatul jab» («Sinus haqida risola») Taftazonining «Muftahul-ulum» («Yillar kaliti») asariga sharh «Zijiy Koragoni». Bu asarda 1018 ta ulduzning orni, holati aniqlangan. Jahondagi 683 ta geografik jolarning Samarqand kengligiga nisbatan koordinatlari belgilangan. «Tort ulus tarixi» ULUGBEK AKADEMIYASI OLIMLARI IJODIDAN NAMUNALAR Mirzo Ulugbek qalamiga mansub asarlar: Suslam us-samo» («Osmon norvoni») «Risolat ul-atvor val-jab» («Vatarlar va sinus haqida risola») «Risola dor ilmi hisob» «Risolai qusur» «Risola dar handasa» «Risola dar falakiot» «Risola dar yilmi haat» «Risolai mantiq» Giyosiddin Jamshid Ali Qushchi asarlari: Qozizoda Rumiy asarlari:

TEMURYILAR DAVRI XATTOTLLARI: Mirali Tabrizi, Shayx Muhammad, Junaid Naqqosh, Sultonali Mashhadiy, Abdujamil Kotib, Darvesh Muhammad Toqi, Mirali Qilqalam, Sulton Muhammad Nur TASVIRIY SANAT NAMOYANDALARI Shamsiddin Muhammad ibn Abdulha, Shax Turoni, Abdulla Hiravi, Ustoz Gung, Ustoz Jahongir

OZBEK MUMTOZ ADABIYOTINING NAMOYONDALARI Alisher Navoiy Atoiy Gadoiy Durbek Mavlano Lutfiy Sakkokiy

ALISHER NAVOIYNING IJOD GULSHANI Jami 51ming misradan iborat 5 ta gozal dostonni ozida jam etgan mashhur «Hamsa» asari: «Hayratul Abror» «Farhod va Shirin» «Layli va Majnun» «Sabbai Sayor» «Saddi Iskandari» 12 ming misrani jam etgan, Foniy taxallusida bitilgan forsiy tildagi nafis badiy asarlar: Mufradat Sittayi zaruriya Fusumi arbaya 45 ming misradan iborat «Hazoinul-maoni» («Manolar xazinasi») asari «Muhokomatul lugatan» («Ikki til muhokomasi») «Majoyisul ul-Nafois» («Nafis majlislar») «Mahbub ul-qulub» («Kongillar mahbubi») «Mezon ul-avzon» («Vaznlar olchovi») v.b.

4 та мадраса: Ихлосия, Шифоия, Низомия, Хусравия Алишер Навоий томонидан бунёд этилган иншоотлар 25 дан ортиқ масжид 11 та ҳонақох 18 та ҳовуз 9 та ҳаммом 16 та кўприк 50га яқин работ 1 та тўғон