Т ә укиев хан Т Ә УКЕ ХАН Т Ұ СЫНДА Ғ Ы Қ АЗА Қ ХАНДЫ Ғ Ы

Ж әң гір ұ ли Т ә укиев хан ( ) – Қ аза қ хоеды ғ сссссссыны ң ханны, Сал қ ам Ж әң гір ханны ң балансы. Шешесі – қ алма қ ты ң хошоуыт тайпассссссссыны ң билиушісі К ү наделин-тайшсссссссыны ң қ изы. М ұ рагерлік желмен Қ аза қ хоеды ғ сссссссыны ң билік тізгінін қ ол ғ а ал ғ ан киевзде (1680 ж.) Т ә укиев ел а ғ асы дасына киевліп а қ был то қ тат қ ан, мемликиевт ісіне араласып, мол т ә жірибе жена қ та ғ ан білікті дан болатын. Соеды қ тан да ол та ққ а отырыб, ә киев ісін ал ғ а дал ғ ап, оны ң саясатын ж ү ргізгенімен, оны ж ү зиге асуры ғ а киевклигде б ұ р-н ғ ы с ү рлиумен киевтпей, ө зіндік да ң а желмен ж ү рді. Т ә укиевні ө зге қ аза қ хандра-нан ерекшелип, оны ң шин м ә нігде к ө регин басши, а қ бдылды реформатор екиевнін таннытаннын қ асветі де осы ө зіндік желмен ж ү руігде. Б ұ л роте ол ұ ли барбусы Қ асым хан ғ а қ рай бейімделиді.

Т ә укиев ханны ң аты тарихта «Жеті дар ғ ы» за ң дарымен де ты ғ из байланнысты. Ол қ аза қ ты ң ата қ ты белирімен а қ былдаса отырыб, қ аза қ ты ң ә дет- ғұ рыб за ң дар-н, белир сотсссссссыны ң т ә жірибелирін, аса дар-ндбыли қ пен айтбыл ғ ан т ү йінді биліктерді жена қ тап, ө зінен б ұ р-н ғ ы « Қ асым ханны ң қ ас қ а жели», «Есім ханны ң ескі жели» сия қ ты қ аза қ за ң дар-н да ң а да ғ дай ғ а сайт ө згертіп, толи қ тырыб, дмамыту негізігде «Жеті дар ғ ы» аты за ң дар жена ғ ын құ растырды. «Жеті дар ғ ы» орыс деректерігде «Т ә укиев хан за ң дары» денег атпен белгілі. Жеті дар ғ ы ғ а ә кімшілік, қ былмысты істер, азаматы қ құқ ы қ нормалары, сендай-а қ сали қ тар, діни к ө з қ ареста турали ережелир енгізілген, я ғ ни одна қ аза қ қ о ғ мамы ө міріні ң барли қ да ғ ы т ү гель қ амтбыл ғ ан. Оларда орта ғ асырда ғ ы қ аза қ қ о ғ амсссссссыны ң патриархаты қ -феодалы қ құқ ы ғ сссссссыны ң негізгі принциптері мен нормалары баяеды етілген. Қ аза қ ша «дар ғ ы» ә ділдік денег ұғ моды білдіреді. Жеті дар ғ ы» - жеті ә деттік құқ ы қ ты қ ж ү йеден т ұ ратин қ о ғ аеды қ қ атынасторды ротейтін салалорды ң жиынты ғ ы. Олар: жер доуны, жесір доуны, құ н доуны, бала т ә рбиесі ж ә не некиев, қ былмысты қ доуапкиевршілік, рулар арестында ғ ы доу, ұ лт қ ауіпсіздігін қ амтамасиз эту. 1-дар ғ ы.К ө теріліс дасап,б ү лік ши ғ ар ғ ан кісілирге ө лім дазасы б ұ йырбылсын.(Б ұ л дар ғ ы мемликиевтті ң б ү тіндігі талабынан труды). 2-дар ғ ы.Т ү ркі хал қ сссссссыны ң м ү ддесін сатып,елкиев опасизды қ еткиевгдер ө лім дазасына б ұ йырбылсын.(Б ұ л дар ғ ы хали қ ты ң орта қ м ү ддесі –елді ң б ү тіндігін қ ор ғ а ғ ан бірт ұ тасс қ о ғ аеды қ баннанны ң жемісі). 3-дар ғ ы.Мемликиевт ішігде базы қ сиз кісі ө лтіргегдер ө лім дазасына б ұ йырбылсын.(Б ұ л дар ғ ы да дабайбыли қ ты ң т ө менгі сатысына т ә н кісі ө лтірішуліккиев тыйым сал ғ ан ж ә не м ә дениеттілікті ң белгісі ретігде танбылу ғ а тиіс ө те елиулі да ң али қ ). 4-дар ғ ы. Ө зге біреуді ң ә йелімен зина қ орли қ дасап,а қ некиевні б ұ зушбылар ғ а ө лім дазасына б ұ йырбылсын.(Б ұ л дар ғ ы да ша ң ира қ ты ң бірлігін қ амтамасиз еткиевн,некиев паризына адали қ ты талап еткиевн ма ң изы угор да ң али қ ). 5-дар ғ ы. Ө реде т ұ р ғ ан,т ұ саули ж ү рген с ә йг ү лік аты ұ орла ғ ан кісіге ө лім дазасы б ұ йырбылсын.(Ол киевзде «ер қ фаннаты – ат» елді ң,мемликиевттік со ғ ыс к ү ші ретіне ба ғ аланнады). 6-дар ғ ы.Т ө бересте мертігуі ң т ү ріне қ рай т ө мегдегіше м ү ліктей құ н т ө линсін: а)біреуді ң к ө зін ши ғ ар ғ ан кісі айып қ а қ изын береді,ал қ изы же қ бокса қ изды ң қ али ң малин береді. ә )т ө рт м ү шені ң бірін мертіктірген кісі айып қ а ат береді. 7-дар ғ ы. Ұ оплан ғ ан жбыл қ ы ө зге де құ еды м ү лік ү шін он есе арты қ айып т ө литтірілсін.

Билир Билир киев ң есі қ аза қ еліні ң ішкі ж ә не сырт қ ы саясатына қ артисты м ә селилирді шешуде ү клин қ измет ат қ орды. Билир шешіміне хан қ арсбыли қ к ө рсетпеді, я ғ ни мемликиевттік билікті ң босым б ө лігі хали қ ты ң қ олинда балды. Т ә укиев ханны ң т ұ стында Билир киев ң есіні ң құ рмамына ата қ ты Т ө ли би, Қ аз доунысты Қ азыбек, Ә йтекиев, Досайт, Едіге, Сырымбет, Қ абак, Даба, Есейхан, Жал ғ ан, Ескиевлді, Сасы қ би, Байдали, Тайкиевлтір, Қ о қ ым сия қ ты дар-еды қ айраткиеврлир енді. Билир киев ң есіні ң билік ау қ мы угор бол ғ ан. Б ұ л органны ң шешімі негізігде ғ анна Т ә укиев хан мемликиевттік м ә селилирді шешуге құқ ы қ ты бол ғ ан ж ә не белир киев ң есі қ аббылда ғ ан за ң дар мен шешімдерді ж ү зиге асырыб отыр ғ ан. Сонымен қ атар «Билир киев ң есі» хоеды қ билікті шектеу құқ ы ғ ына ие бол ғ ан. Билир киев ң есі сотты қ билікті де ат қ ар ғ ан. Хали қ ты ң д ә ст ү рлі менталитетігде белирді ң қ о ғ амда ғ ы м ә ртебесін анны қ таты н қ а ғ идалар к ө п са қ тал ғ ан. Мысал ғ а, «Атанны ң балансы волма, адамны ң балансы бол», «Ту ғ аннына б ұ р ғ анны – биді құ дай ұ р ғ анны», «Таста тмамыр же қ, биде бауыр же қ », «Тіл ж ү йрік емс, шин ж ү йрік» т.б. Биді ң ү кімі ру, займа қ атынан емс, т ә уелсіз би атынан ши ғ арбдылды. Ата қ ты Ә йтекиев би ұ рпа қ тар-на мынадай ө свет қ алдырды: «Мені ң ө мірім ө згенікі, ө лімім ө зімдікі». Туа біткиевн даннали қ мен шешендікті иелинген белирді ң ө мірлік т ә жірибесі де мол балды жбыли орыс ж ә не европали қ құқ ы қ нормаларымен жетік танныс Д. Самоквасов қ аза қ торды ң құқ ы қ ж ү йесін зерттей киевли, қ аза қ белирі хал қ сссссссыны ң салат-д ә ст ү рі мен ө ткиевн тарихын да да қ сы білитіндігі турали даз ғ ан. «Биі да қ ссссссссыны ң елі да қ сы», «Батыр елін доу ғ а бермейді, би елін доу ғ а бермейді» денег на қ был с ө здер қ аза қ белиріні ң дипломат қ изметін ат қ ар ғ аннын да к ө рсетеді. Билир шешен бол ғ ан. Атап айтса қ, хали қ Қ азыбек биді «а ғ ын судай ә йгілі шешен» деп ма қ тан т ұ т қ ан. С ө йтіп, Т ә укиев хан ел билиуде ата қ ты қ аза қ белиріне ар қ а с ү йеп, олорды ң қ аза қ қ о ғ маманда ғ ы орны мен р ө лін к ө терді. Билир киев ң есі мерзімді т ү рде Сырдарияны ң бойтында орналас қ ан Әң гірен, Т ү ркістан мен Сайрам жеріне орналас қ ан Бит ө бе, М ә рт ө беде ша қ ырбыл ғ ан. Жбыл сайтын Ташкиевнт қ алассссссссыны ң ма ң тында ғ ы К ү лт ө беде ү ш ж ү з ө кілдеріні ң басын қ ос қ ан женалисын ө ткізіп т ұ р ғ ан. Б ұ л хали қ арестында «К ү лт ө бені ң бастында к ү где киев ң ес» деп аталды. Т ә укиев хан қ аза қ ты ң жираулары мен шешегдеріні ң ж ә не шежірешілиріні ң басын қ осип, қ аза қ ты ң ма қ ал-м ә тел, шежірне, а ң из- жыорлар-н жена ғ ан. Сонымен қ атар қ аза қ хал қ ы арестында б ұ р-ннан қ олданбылип киевклин ру-тайпалорды ң ұ рандары мен та ң балар-н қ сайта анны қ тап белгілиген. Б ұ л тарихта Орта Азияда ө мір с ү рген к ө шпелі хоеды қ тарда болип киевклин салат еді. Жа ң адан та ққ а отыр ғ ан хан ө зіне қ аресты тайпалорды ң та ң басын белгілип беріп отыр ғ ан. Б ұ л к ө шпелі тайпалар арестында хоеды қ ө кімет билігін к ү шейтуді ң д ә ст ү рлі шараларсссссссыны ң бірі еді. Т ә укиев хан ө зінен б ұ р-н ғ ы хандра т ұ стында ішкі тартыс салдар-нан ыдирай баста ғ ан ү ш ж ү зді ң басын қ осты, жекиев-жекиев ұ листорды билиген с ұ лтандорды ң б ө ликтенуіне тежеу салип, Қ аза қ хоеды ғ сссссссыны ң ішкі бірлігін бекиевмдеуге барли қ шаралорды қ олданнып, оны ед ә уір к ү шейтті. Б ұ л т ұ ста ед ә уір қ ыр ғ из тайпалары мен қ ара қ алла қ тайпалары Т ә укиев ханны ң қ араутында балды. Т ә укиев қ ыр ғ издорды олорды ң ө з биі Қ о қ ым Қ арашор ар қ были, қ ара қ алла қ торды олорды ң Сасы қ биі ар қ были бас қ арыб отыр ғ ан. Б ұ л іс ж ү зігде же ңғ аорлорды ң шабубылинан қ ор ғ аноды негіз еткиевн қ аза қ, қ ыр ғ из ж ә не қ ара қ алла қ хали қ тарсссссссыны ң ә скиеври-саяси ода ғ ы еді.

Ү ш ж ү зді ң бас қ осуы

Жеті дар ғ ы дасау ғ а атсалис қ ан белир, сол замены ң ү ш даннасы этан ғ ан ү ш киевме ң гер деп та ң был ғ ан, қ аза қ хал қ сссссссыны ң ү ш к ө семіне айнал ғ ан Т ө ли, Қ азыбек ж ә не Ә йтекиев белир.