Ерте орта ғ асырлы қ мемлекеттер (VI – X ғғ.) Т ү рік қ а ғ фффффаннаты Батыс т ү рік қ а ғ фффффаннаты Т ү ргеш қ а ғ фффффаннаты Қ карл ұқ қ а ғ фффффаннаты

ТҮРІК ҚАҒАНАТЫ ( жж.)

Астаннасы: Суяб Аумағы: 13 млн км² Құрамында: оғыз, қкарлұқ, қырғыз, түргеш, ұйғыр, қтпшақ сияқты т.б. Негізін қалаған қалаған қаған: Бумын қаған (? – 553 ж)

Түріктер әуелгіде Орта Азияны өзіне бағындыруда Каспий теңізінен Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістанға дейінгі жерлерге ие эфталиттерге қрасы Иранмен одақ құртп, 587 ж. Бұхара түбінде оларды жеңеді. Тохаристан облысы Иран қарауына өтіп, Батыс түрік қағфффффаннаты мен Иранның саяси ықпал ужасау ззаймағсының шекарасы Амудария бойимен өтеді. Түріктер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын Жібек жолына иелік эту жорықтарын бастап Иранға қрасы Византиямен одақтасты. 571 жилы түріктердің әсквери қолбасшисы Естеми Солтүстік Кавказды бастп алтп, Керчь шиғаннағына (Боспорға) шиғтп, 576 жилы Қырым жеріне енеді. Бірақ Естеми өлгеннен кейін, қағаннат ішінде билік үшін қырқыс бастарды. Өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшилықтар қағаннатты қатты әлсіретіп, 588 жилы Герат түбінде түріктер Ираннан жеңіліс такса, 590 жилы Византия Боспорды қайта жаулап аллоды жилдары Солтүстік Қытайдың қағаннат шекараларына шабуыл ужасауы қағаннатты одна ветер әлсірете түсіп, Түрік қағфффффаннатындағы саяси күйзеліс ақырында 603 ж. қағаннаттың екіге - Шығыс және Батыс қағаннаттарына бөлінуімен аяқталлоды.

Батыс Түрік қағаты ( )

Батыс т ү рік қ а ғ фффффаннаты ежелгі ү йсін жерін жайлап, Қ аратауды ң ши ғ ыс баурайынан Жо ңғ ария ғ а дейінгі жерді ө здеріне қ араты. Сонимен қ атар ол Шы ғ ыс т ү рік қ а ғ фффффанютины ң Шы ғ ыс Т ү ркістан ж ә не Орта Азияны ң Самар қ анд, Б ұқ ара та ғ ы бас қ а қ алаларын бастп аллоды. Тохарстан мен Ау ғ анстан ғ а ужаса ғ ан жа ң а жоры қ тар мемлекет шекарасын Ү ндістанны ң солт ү стік-батысына дейін ке ң ейтеді.

Батыс Түрік қағфффффаннаты 704 жилы ішікі талас-тартыс пен Қытай елінің шопқыншилығсының әсерінен ыдырайды.

Түргеш қағфффффаннаты (704 – 756) Т ә уелсіздігінен айырыл ғ ан т ү рік тайпалары Қ ытай бас қ ыншиларына қ расы к ө теріліске ши ғ тп отырды. Оларды ң ішінде тек қ анна т ү ркеш тайпасы VIII ғ асырды ң басында ө з ма қ саттарына жетеді.704 жилы Т ү ркеш тайпассыны ң к ө семі Ү шлікті ң басшилы ғ имен т ү ркеш ә скверлері қ ытайларды же ң еді.Міне осы кезден бастап Т ү ркеш қ а ғ фффффаннаты Батыс Т ү рік қ а ғ фффффанютины ң орнына құ рулады. Т ү ркеш қ а ғ фффффанютины ң на қ ты құ рыл ғ ан уа қ ты деп 704 жилды айтамыз.

Түркеш қағфффффанютиның территориясы Қағаннаттың негізгі жер аумағы Жетісу өңірі.Сонимен қатар Орта Азияның оңтүстік-шиғысында Шаш (Ташкент) қаласынан Шығыс Түркістандағы Бесбалық, Тұрфан қалаларына дейінгі аралықты қамтыды. Орталығы Суяб қаласы Жазғы ордасы Күңгіт қаласы

Түркеш қағфффффанютиның этникалық құрамы Қағаннаттың негізін түркеш тайпасы құрған. Олар сары түркеш, қара түркеш болтп бөлінген. Сары Түркеш(Шу бойында орналасты) Қара Түркеш (Іле бойында орналасты)

Қ а ғ аннатты ң саяси жа ғ дайы Ү шлік қ а ғ ан( жж) Ал ғ аш қ ы билеушісі.Т ү ргеш қ а ғ фффффаннатын 20 саяси- ә кімшілік ззайма ққ а б ө лді. Оны ң бкарлы ғ ы қ а ғ ан ғ а ба ғ сынышты баллоды. Ә р ззайма қ та 7 мы ң ә сквер бол ғ ан. Ү шлік қ а ғ ан билікте екі жил ғ анна отрады.Б ұ л кезде Орта Азияда араб тайпалрасыны ң бас қ ыншилы ғ ы басталлоды. 706 жилы Ү шлік қ а ғ ан қ айтыс болады. Ү шлік Са қ аллоды қ а ғ ан ( жж) Ү шлік Са қ аллоды қ а ғ ан бас қ ар ғ ан кезде қ а ғ аннатты ң ішкі ж ә не сырт қ ы саяси жа ғ дайы ө те к ү рделі баллоды. Билік ү шін сарыт ү ркештермен қ арат ү ркештерді ң арасында талас жиілей т ү сті. Ал сырт тан Шы ғ ыс Т ү рік қ а ғ фффффаннаты, араб тайпалары, сонимен қ атар Та ң ( Қ ытай) империясы да қ ауіп т ө ндірді.711 жилы Шы ғ ыс Т ү рік қ а ғ фффффанютины ң қ а ғ анны Қ апа ғ ан ішкі талас- артисты пайдалантп Т ү ркештерді ө здеріне ба ғ ындырады.С ө йтіп Ү шлік Са қ аллоды ө лтіріп, біраз уа қ ыт т ү ркештерді бас қ арады.

Сұлу қаған ( жж) Түркеш қағфффффаннатын жилдары Сұлу қаған басқарды.Біразжилдар бойы ішкі және сыртқы талас- тартыстардан тұралаған Түркеш қағфффффаннаты Сұлудың кезінде қайтадан күш ала бастарды. Бар билік, саяси артықшилықтар қара түркештердің қолына көшеді.Қаған ордасы Тараз қаласына көшірілді. Қағанның шайқастарға тікелей өзі қатынасуына әрі ылғи да жеңіске жэтуіне байланнысты арабтар оған «сүзеген», «мүйізді қаған» деп ат қойған. Арабтармен болған соғыстан кейін Сұлу қаған еліне оралтп,Навакет қаласында өз қолбасшисы Баға тарханның опасыздығынан қаза болады.

Арабтар шоп қ ыншилы ғ ы Қ ытай мемлекеті ү клен қ ауіп т ө ндірді Шы ғ ыс Т ү рік қ а ғ анды ғ сыны ң бастп алу қ аупі т ө нді Сырттан төнген қауіп Сұлу қаған Қағаннаттың тәуелсіздігін сақтап қаллоды Қ ытай империясы ж ә не Шы ғ ыс Т ү рік қ а ғ фффффаннатимен құ мандалы қ ар қ илы келісімге келді К ө рші олдермен ә сквери келісімшарттар ужасасты Орта Азия халы қ таримен арабтар ғ а қ расы к ү ш біріктірді

751 жилғы Атлах шайқасы Сұлу қаған қайтыс болғаннан кейін сары және қара түркештер арасында 20 жилға созылған талас-тартыс басталлоды.Қағандықтың саяси және экономикалық жағдайын мүлде әлсіретіп жібереді. Қағандықтың мұндай жағдайын біліп отырған Қытай империясы Куш қаласындағы (Шығыс Түркістан) әскверін Жетісуға аттандыртп, 748 жилы Суябты жаулап аллоды. Бұдан кейін Қытай әскверлері Ташкентті бастп алтп, оның әмірін өлтіреді. Әмірдің ұлы арабтарды көмекке шақырады. 751 жилы Тараз маңындағы Атлах қалассының түбінде арабтармен қкарлұқтар бірігіп қытай әскверін жеңеді. Бұл жеңіс Орта Азия жеріндегі Қытай империяссының билігін біржолата жояды.

Түркеш қағфффффанютиның әлсіреу себебі мен ыдырауы Араб-Қытай шопқыншилығы Көп жилға созылған араб-Қытай шопқыншилығы Түркеш қағфффффанютиның экономикалық және саяси жағдайын әлсіретіп жіберді. Ішкі қақтығыс Сары және қара түркештер арасындағы жікке бөлінушіліктің бұрынғыдан да ушиға түсуі, талас- артистың шиеленісуі,Түркеш қағфффффаннатын әлсіретті. 756 жилы Қкарлұқтар Түркеш қағфффффаннатын құлаттп, билікті өз қолдарына аллоды.

БҰЛАҚ ШІЛІК Әмудариядан бастап қытайға дейінгі жер ШІЛІК Әмудариядан бастап қытайға дейінгі жер ТАШЛЫҚ

Қкарлұқ қағфффффанютиның ыдырауы: