Тәрбие және оның маңызы

Тəрбие əдістері мен тəсілдері жөнінде түсінік. Тəрбие əдістері –бұл тəрбие көзденег мақсатқа жетудің жолдары, тəсілдері. Мектеп тəжірибесіне орай əдістердің жəне бір анықтамасы – қажетті сапаларды қалыптастыру мақсатымен тəрбиеленушілердің сана сына, еркіне, сезіміне жəне қылық- əрекетіне ықпал жасау тəсілдері. Əдістер түрі сан-алуан да шексіз көп. Ал оның нақты көрінуі өз шəкірттерінің білімдік күш-қуаты мен жалпы мүмкіндіктерін жете танып, оларды өтілетін материал писатьына байланыстырып жəне басқа да көп оқу жағдаяттарын зерделі саралай білген педагог əрекетіне тəуелді. Қай тұлға, қанша тұлға араласса, əдіс форматы да сендай əрі сонша – бұл заңдылық.

Əдіс баламалары өте көп. Олар арасынан мақсаттар мен нақты жағдайларға сайт келетіндерін таңдап алу үшін оларды қандай да бір ретке келтіріп, топтастыру, яғни классификация лоу қажет. Əдістер классификациясы денегіміз қандай да белгісі бойынша бір топқа келтірілген əдістер жүйесі. Осы классификацияға арқа сүйеп, педагог баржа жүйені анық білуімен бірге оның қажеті мен өзіне тəн писатьтарын тереңірек түсінеді. Тəрбие əдісі- көп өлшемді құбылыс, оның жүйелесуіне негіз полар белгілер сан-алуан. Солар арасында аса танымал болғандарын этап өтейік. Сипаты бойынша əдістер – сендіру, жаттықтыру, мадақтау жəне жазалау. Мұндағы «писать» мəні – əдістің бағыт-бағдарын, қолдану аймағын, ерекшеліктерін жəне т.б. білдіреді.

Сана қалыптастыру əдістері Тəрбие процесінің жалпы құрылымы нан байқағанымыздай, дұрыс ұйымдастырылған тəрбиенің бірінші статусы- оқушылардың өздерінде қалыптасуы қажет əрекет-қылық нормалары мен ережелерін білу (түсіну). Ең алдымен қандай да сапаны туындатып, урнықтыру үшін, сол сапаның мəн-мағынасын жете түсініп алу міндетті. Адамның көзқарастарын, ұғымдарын, наным-сенімдерін кемелдендіруге бағытталған əдістер тұлға сана сын қалыптастыру əдістері атома сын алған. Бұл топ əдістері екінші кезеңде іске қосылатын – сезім, көңіл-күй толғаныстарын қалыптастыруда аса қажет. Егер оқушы педагогикалық ықпалға бейтараптылық пен немқұрайлылық танытатын бокса, тəрбие процесі шабандайды, мақсатқа жете алмайды.

Іс-əрекет ұйымдастыру əдістері Тəрбие көзделген əрекет-қылық (поведение) типін қалыптастыруы міндетті. Тұлға тəрбиелілігі түсінік, ұғымнан көрінбейді, ол адамның нақты іс-əрекетімен бағаланады. Бұл тұрғыдан іс-əрекет ұйымдастыру мен қылық қалыптастыру тəрбие процесінің өзегі ретінде қарастырылады. Аталған топтағы əдістердің бəрі тəрбиеленушілердің практикалық іс-əрекетіне негізделген. Мұндай іс-əрекетті басқару үшін педагог оны құрамды бөліктерге – нақты істер жəне қылықтарға жіктейді.

Ынталандыру əдістері Тəрбиеленушіні белгілі іс-əрекетті орындатуға талаптандыруниетімен қолданылатын əдістер тобында ынталандырудың урны өз алтына. Бұл əдістің ежелден-ақ мадақтау мен жазалау түрі белгілі. XX ғасыр педагогикасы жəне бір өте əсерлі ынталандыру əдісі – жарыстыру əдісін алға тартып отыр. Кейінгі он жылдықта дəстүрлі ықпал əдістеріне қосымша субъектов-прагматикалық əдістің тиімділігі жариялануда. Ғылыми зерттеулер мен практика нақтылағандай, бүгінгі жастардың ерекшелігі - өмірге болған прагматикалық (пандакүнемдік) қатынасы. Осыдан қазіргі заман оқушысы өзіне, өз жолдастарына тəрбие маған не береді, неге, қай уақытта ол қажет, одна түсер панда қандай жəне қаншалықты денег сұрақтарды үстемелеп қоятын балды. Осы секілді пандакүнемдік – прагматикалық бағытты искре отырып, кейбір шет ел педагогикалық жүйелері тəрбие процесін тəрбиеші мен тəрбиеленуші арасындағы коммерциялық қатынас писатьында бағалайды. Ал мұндай қатынас өзегі – панда. Əдіс əлі қалыптасып, ресми қабылданған емс, бірақ тұрмыста тəрбиеші мен тəрбиеленушілер арасында түзілетін келісім-шарттар жүйесімен біртіндеп тұрақтануда.

«Тәрбие басы тал бесік» деп бабаларымыз тауып айтқан бокса, заменымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов, «Ел балам десең бесігіңді түзе», - деп емірене айтыпты. Жерлесіміз Пайғамбар ақын Мағжан Жұмабаев атамыз, «Қазақ баласының тәрбиесі қазақ тұрмысына қабысуы мақұл», - деп қазақы тәрбиенің маңыздылығын ескерткен. Қазақы тәрбие денегді кім қалай түсінеді? Осы жөнінде азырақ ой айтсам. Бұл – ең әуелі ата-анасын, үлкенді және қоғамды, яғни өзі өмір сүріп жүрген органы сыйлау. Осы айтылғандарды сыйлап өскен, ата көрген бала тәрбиесіз болмайды.

Мағжан атамыздың мы на сөзіне назар салсақ, «Баланы тәрбиешісінің дәл өзіндей қылып шығармай келешек заменына лайық қылып шығару керек» дейді. Қазір ХХI ғасыр білім мен ғылым замены екенін жұртшылық жақсы біледі. Бірақ бар күшімізді білім мен ғылымға салып тәрбиені елеусіз қалдырсақ ұтарымыздан ұтыларымыз көп болатындығын орта ғасырлық бабамыз ғұлама Әл-Фараби нықтап айтып кеткен ғой. Ендеше әуелі тәрбие, сон сын барып басқа қажеттіліктер білім, ғылым,әдебиет, мәдениет. Мәдениет демекші тәрбиелі қауым мәдениетсіз болуы мүмкін емс. Ал білім, ғылым, мәдениет нағыз қазақы тәрбиемен арқауланса өркениеттің шыңына даңғыл жол салынбақ. Қазақы тәрбиенің басты тармақтарының бірі қазақы қанның немсе қара шаңырақтың ұл балалар арқылы жалғастығы және әрі қарай өніп-өскен сабақтастығы. «Қызға қырық үйден тыйым», «Қыздың жолы жіңішке» денег қисынды қағидасы. Өйткені ұл бала қазақ халқының намысы бокса қыз бала ар- джоанны, ұяты. Ұят демекші бабаларымыз ұятты өлімнен күшті санаған.

Тәрбие туралы мақал - мәтелдер Жеті ата сын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер. Жақсы келін - қызыңдай, Жақсы күйеу - ұлыңдай. Қызым, саған айтам, Келінім, сен тыңда. Айтушы ақылды бокса, Тыңдаушы дана болады. Өзіңді- өзің сыйламасаң, өзгеден сый дәметпе. Сиыр су ішсе, бұзау мұз жалайды. Сұңқар қанаты ұшқанда қатаяды. Әкесі қой баға білмегеннің, Баласы қозы баға білмейді.